Του Κωνσταντίνου Μεταξά,
Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ θεμελίωσε τη σκηνική του διασκευή της σοφόκλειας «Αντιγόνης» στη μετάφραση του Φρίντριχ Χέλντερλιν, η οποία, με τον υμνικό της τόνο, τον απέραντο πλούτο της εικονοποιίας και τον κόσμο των ιδεών που προβάλλεται σε κολοσσιαίο υπόβαθρο, αποτελεί ένα από τα μεγάλα θαύματα της γερμανικής γλώσσας.
Τα κείμενα του Χέλντερλιν έχουν κατά τόπους συντμηθεί, ώστε να μην ανακόπτεται η ροή της δραματικής δράσης· κατά τόπους ο Μπρεχτ συνεχίζει τη σκέψη και τη γλώσσα του Χέλντερλιν, ώστε να μεταφέρει το σύνολο στο παρόν. Η ρυθμική διάρθρωση του Χέλντερλιν διατηρήθηκε, μάλιστα ενισχύθηκε στην αυστηρότητα και την αμείλικτη πειθαρχία της· αποτελεί τον σημαντικό και ζωντανό γλωσσικό σκελετό που στηρίζει τον κόσμο της δράσης και της σκέψης.
Η αρχαία ύλη παραμένει, στη βασική της εξέλιξη, ανέπαφη. Η νέα τροπή που επιδιώκει ο Μπρεχτ έγκειται στο ότι η προσωπική μοίρα, που εκκινεί από τον καταραμένο Οιδίποδα και οδηγεί στην καταστροφή της οικογένειας, διευρύνεται σε γενική, απρόσωπη: δεν καταστρέφεται μόνο η οικογένεια, στην οποία είναι εμπλεγμένος και ο Κρέων, αλλά και ολόκληρη η πόλη των Θηβών αφανίζεται από τη συμφορά. Εδώ ο Μπρεχτ προχωρεί πέρα από το αρχαίο υλικό: ενώ η πόλη των Θηβών, εξαπατημένη από την ύβρη του Κρέοντα, παραδίδεται σε πρόωρη μέθη θριάμβου, ξεχύνεται από το Άργος ο στρατός των Αργείων, συντρίβει τις δυνάμεις του Κρέοντα· ο αφανισμός της πόλης των Θηβών είναι άμεσος.
Η αφήγηση των αγγελιοφόρων της μάχης, που προτρέχει του ηττημένου στρατού του Κρέοντα, περιγράφει αυτό το γεγονός, του οποίου η επίκαιρη σημασία είναι σχεδόν τρομακτική· και στο φόντο αυτής της κατάστασης, για την οποία ο Κρέων μοιράζεται με την πόλη την πλήρη ευθύνη, προβάλλει η τελική διήγηση της νεαρής υπηρέτριας, η οποία απαγγέλλει με ισχυρό επιθανάτιο άσμα τον θάνατο της Αντιγόνης και του Αίμονα.
Ο επίλογος του νικημένου και απελπισμένου Κρέοντα, με τις επεξηγηματικές καταληκτικές στροφές του Χορού, επιστρέφει και πάλι στο πρωτότυπο του Σοφοκλή. Ο Μπρεχτ προτάσσει στο έργο ένα προοίμιο, που παρουσιάζει με άμεση σαφήνεια τη σημερινή επικαιρότητα της ύλης και του περιεχομένου της Αντιγόνης. Δύο αδελφές στο καταρρέον Βερολίνο του 1945 αντιμετωπίζουν το ερώτημα αν θα κατεβάσουν τον εκτελεσμένο αδελφό τους από την αγχόνη — Αντιγόνη και Ισμήνη.
Ο Μπρεχτ επιδιώκει στη νέα του εκδοχή να απογυμνώσει την Αντιγόνη του Σοφοκλή από τον μυθολογικό και λατρευτικό της στολισμό, εμπιστευόμενος ότι ούτε το μεγάλο ποίημα ούτε οι παλαιοί λαϊκοί θρύλοι που το διαμόρφωσαν θα υποστούν ουσιώδη βλάβη από την παρέμβαση.
Ακολουθώντας αυτήν, ίσως τολμηρή, απόπειρα, έγιναν προσπάθειες να απαλειφθούν ορισμένα απομεινάρια του λατρευτικού που φαίνονταν παρωχημένα μέσα στη σύγχρονη θεατρική σύμβαση — και προπαντός το μαγικό τέχνασμα με το οποίο η σκηνή μας και η υποκριτική μας τέχνη παράγουν την ψευδαίσθηση ότι όσα συμβαίνουν στη σκηνή είναι κάτι το πραγματικό, δηλαδή ότι το κοινό του 20ού αιώνα πείθεται πως συμμετέχει σε ένα κομμάτι θρύλου, πως βρίσκεται στη Θήβα, βλέπει τον τύραννο Κρέοντα, τη μεγάλη του αντίπαλο Αντιγόνη κ.ο.κ.
Γι’ αυτό οι ηθοποιοί τοποθετήθηκαν πλήρως ορατοί στο κοινό, με ένα μικρό μόνο χώρο δράσης ανάμεσα στα παλιά πολεμικά παλούκια, μέσα στον οποίο μπορούσαν να δείξουν πώς συμπεριφέρονταν οι μορφές του ποιήματος. Από αυτό προέκυψε επίσης η κατάργηση της αυλαίας, η οποία άλλωστε υπηρετεί μόνο στο να προσδώσει στη σκηνή το «μυστηριώδες», το «μαγικό», το «υπερπραγματικό», στοιχεία που δεν χρειάζονται σε μη-ψευδαισθησιακή σκηνική πρακτική. Η αρχαιότητα αγνοούσε την αυλαία, όπως και το παλαιό γερμανικό μυστήριο ή το θέατρο του Σαίξπηρ στο Globe.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Hecht, W.: Brechts Antigone des Sophokles. Suhrkamp, 1988.
- Kremer, D.: Literaturwissenschaft als Medientheorie. 1st ed., Aschendorff, 2004.
- Zima, Peter V.: Moderne /Postmoderne. 2nd ed., UTB, 2001.
