Της Δήμητρας Τσάνταλη,
Κανείς δε μπορεί να αμφισβητήσει ότι η εκπαίδευση είναι ένα θεμελιακό και αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα. Ο όρος ανθρώπινo μάλιστα, υπονοεί ότι πρόκειται για απόρροια ενός φυσικού δικαιώματος που όλοι οι άνθρωποι έχουν εξαιτίας και μόνο λόγω της ανθρώπινης υπόστασης τους, και φυσικά ο σεβασμός σε αυτά τα δικαιώματα αποτελεί το μεγαλύτερο δείγμα πολιτισμού και δημοκρατίας. Τη δημοκρατία δεν πρέπει να την αντιλαμβανόμαστε απλώς ως ένα συμμετοχικό πολιτικό σύστημα, αλλά ως μια ευρύτερη πολιτισμική κατάκτηση, η οποία αναδεικνύει την ποιότητα του εκάστοτε πολιτεύματος. Αυτό ίσως να είναι και το μεγαλύτερο αξιακό κριτήριο του κάθε κράτους˙ το κατά πόσον σέβεται και προασπίζεται τα δικαιώματα των πολιτών του και φυσικά, η ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης αντικατοπτρίζει και την ποιότητα του κράτους που την παρέχει.
Με μια επιδερμική προσέγγιση θα καταλήγαμε μάλλον, στο συμπέρασμα ότι σήμερα όλα τα ανεπτυγμένα κράτη υπερασπίζονται τα δικαιώματα των πολιτών τους και προστατεύουν έμπρακτα την αξιοπρέπεια τους. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε να κάνουν το αντίθετο όταν υπάρχουν τόσοι διεθνείς οργανισμοί, νόμοι και διακηρύξεις που ασκούν ασφυκτικές πιέσεις και δαπανούν γιγαντιώδη ποσά σε μια προσπάθεια να μην ξανά επιστρέψουμε στις «σκοτεινές» εποχές της ιστορίας; Όταν όμως η συζήτηση έρχεται στο ζήτημα της ποιοτικής εκπαίδευσης εκεί τα πράγματα χωλαίνουν και τα πιο συνηθισμένα θύματα είναι οι μειονότητες. Η φωνή των ανθρώπων που δεν ακούγεται συχνά στο κοινωνικό επίπεδο, τείνει να περιθωριοποιείται και σε όλα τα επίπεδα της ζωής— ακόμα και σε αυτά που θεωρούμε ως «αυτονόητα», όπως η εκπαίδευση. Για παράδειγμα όλοι γνωρίζουμε σε ποια μαθήματα εξετάζονται τα παιδιά που δίνουν Πανελλαδικές Εξετάσεις, αλλά λίγοι γνωρίζουν ποια μαθήματα διδάσκονται στα σωφρονιστικά ιδρύματα της χώρας.
Από όλες τις κοινωνικές ομάδες που θεωρούμε σήμερα ως μειονότητες, αυτή που προσωπικά με προβληματίζει περισσότερο είναι οι κρατούμενοι που εκτείνουν την ποινή τους και αυτό επειδή η έλλειψη της ποιοτικής εκπαίδευσης και παιδείας τους στέρησε την ελευθερία τους και τους οδήγησε σε ένα μέρος όπου θα «σωφρονιστούν» και θα «αλλάξουν». Εδώ, η εκπαίδευση αποκτά και μια καινούργια υπόσταση, αναλαμβάνοντας τον ρόλο του καταλύτη για τον επαναπροσδιορισμό της ταυτότητας. Δεν περιορίζεται απλώς στη στείρα μετάδοση γνώσεων, αλλά μετατρέπεται σε μια πράξη ελπίδας και «επανεκκίνησης», σε ένα εργαλείο απεγκλωβισμού — όχι μόνο από τα φυσικά κάγκελα, αλλά κυρίως από τα πνευματικά δεσμά. Σε έναν χώρο όπου κυριαρχεί ο αποκλεισμός, η μάθηση γίνεται μορφή αντίστασης και αξιοπρέπειας, ενώ η πρόσβαση στη γνώση αποκτά σχεδόν υπαρξιακή σημασία.
Στην Ελλάδα πράγματι, παρέχεται εκπαίδευση εντός των σωφρονιστικών ιδρυμάτων, η οποία όμως ανταποκρίνεται σε πολύ συγκεκριμένους τομείς και δεν προωθεί μια σφαιρική εξύψωση του πνεύματος, ούτε καλλιεργεί την κριτική και κοινωνική αντίληψη των ανθρώπων. Αντιθέτως, εστιάζει σε μια βασική, τυπική εκπαιδευτική διαδικασία, παρέχοντας τη δυνατότητα επαγγελματικής κατάρτισης μέσω προγραμμάτων που εστιάζουν στην μηχανουργία, τη ξυλουργική, τη γεωργία, και άλλες χειρωνακτικές εργασίες, ενώ το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας κατά κύριο λόγο υπολειτουργεί και τα προσφερόμενα μαθήματα τα παρακολουθούν κυρίως όσοι είναι αναλφάβητοι και θέλουν να λάβουν ένα πτυχίο μέσης εκπαιδεύσεως. Τέλος, προσφέρονται και εκπαιδευτικά προγράμματα ειδικών δεξιοτήτων στα οποία εμπεριέχονται μαθήματα πληροφορικής και χρήσης υπολογιστών, ξενόγλωσσα μαθήματα και μαθήματα πολιτισμού.
Λαμβάνοντας υπόψιν μας αυτή την πραγματικότητα, θα έπρεπε να προβληματιστούμε για την ποιότητα και τη στόχευση της παρεχόμενης εντός των φυλακών εκπαίδευσης , καθώς φαίνεται να εξαντλείται σε μια λειτουργική αναπαραγωγή δεξιοτήτων που εξυπηρετούν έναν συγκεκριμένο τύπο εργατικού μοντέλου, χωρίς να ενθαρρύνεται η βαθύτερη καλλιέργεια, η χειραφέτηση του πνεύματος, ο μετασχηματισμός της προοπτικής ή η κοινωνική συνείδηση των κρατουμένων.
Η απουσία ανθρωπιστικών σπουδών, η υποβάθμιση της κριτικής σκέψης και η απλή επιδίωξη της «απασχόλησης» καταδεικνύουν έναν εκπαιδευτικό προσανατολισμό που βλέπει τους κρατούμενους περισσότερο ως μελλοντικό εργατικό δυναμικό, παρά ως πολίτες με δικαίωμα στη γνώση, στην πνευματική ανύψωση και στην επανένταξη με ουσιαστικούς όρους. Αν η εκπαίδευση στις φυλακές συνεχίσει να αντιμετωπίζεται εργαλειακά, τότε ο σωφρονισμός θα παραμένει άνευ νοήματος και η κοινωνική επανένταξη απλώς ένα ιδεολόγημα χωρίς αντίκρισμα.
Προκειμένου να επιτευχθεί η κοινωνική επανένταξη, η εκπαίδευση αλλά και η κοινωνία, θα πρέπει να αρχίσει να αντιμετωπίζει τους κρατούμενους ως σκεπτόμενα, κοινωνικά και συναισθηματικά όντα. Μέσω εξειδικευμένων προγραμμάτων, με τη βοήθεια των ανθρωπιστικών και κοινωνικών σπουδών, των καλλιτεχνικών εργαστηρίων και της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και λαμβάνοντας υπόψιν τις ιδιαιτερότητες, τις κλίσεις και τα ταλέντα του καθενός, θα πρέπει να ανοιχτεί ο δρόμο προς τον αναστοχασμό και την αυτοβελτίωση. Η εκπαίδευση, σε αυτό το πλαίσιο, δε θα λειτουργεί ως εργαλείο συμμόρφωσης, αλλά ως πράξη ενδυνάμωσης και επανένταξης, δείχνοντας στους κρατούμενους τον δρόμο προς μια καινούργια ζωή.
Η εκπαίδευση άλλωστε, έχει και απελευθερωτικό χαρακτήρα. Φυσικά, η έννοια της ελευθερίας μέσα στο πλαίσιο των φυλακών φαντάζει σχεδόν παράδοξη, καθώς πρόκειται για τον θεσμοθετημένο χώρο στέρησής της. Ωστόσο, η στέρηση της φυσικής ελευθερίας δε σημαίνει και την απόλυτη κατάργηση της. Το πρόβλημα ανακύπτει όταν το σωφρονιστικό σύστημα αντιμετωπίζει τους κρατούμενους αποκλειστικά ως σώματα προς φυσικό περιορισμό και όχι ως υποκείμενα με δυνατότητα εξελικτικής σκέψης. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται και ο καθοριστικός ρόλος που διαδραματίζει η εκπαίδευση εντός των φυλακών: οφείλει να λειτουργεί όχι μόνο ως εργαλείο συμμόρφωσης, αλλά ως πεδίο εσωτερικής ελευθερίας. Η απελευθέρωση του πνεύματος άλλωστε, αποτελεί τον ύψιστο βαθμό ελευθερίας και δε μπορεί να περιοριστεί από φυσικά δεσμά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Θ. Παπαθανασίου, (2015), Η Εκπαίδευση στις Ελληνικές Φυλακές: Προκλήσεις και Προοπτικές, εκδ. Κοινωνική Πολιτική
- Εκπαίδευση στις Φυλακές: Κανονιστικό Πλαίσιο Προστασίας και Καλές Πρακτικές, postmodern.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τι βιβλία διαβάζουν στις ελληνικές φυλακές;, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
