Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Η 4η Αυγούστου 1936, αποτελεί ένα από τα πλέον καθοριστικά σημεία καμπής στη νεότερη ελληνική ιστορία. Την ημέρα εκείνη, ο Ιωάννης Μεταξάς, πρωθυπουργός της Ελλάδας και πρώην στρατιωτικός, με τη συγκατάθεση του βασιλιά Γεωργίου Β’, ανέστειλε ουσιαστικά τη λειτουργία της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και εγκαθίδρυσε ένα αυταρχικό καθεστώς, το οποίο θα μείνει γνωστό ως το «καθεστώς της 4ης Αυγούστου». Το καθεστώς αυτό, αν και φαινομενικά εμπνευσμένο από τον φασισμό της εποχής, παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που το διαφοροποιούν σημαντικά από τα ευρωπαϊκά φασιστικά καθεστώτα. Για να κατανοήσουμε την αναγκαιότητα ή τη σκοπιμότητα της επιβολής ενός τέτοιου καθεστώτος, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής.
Η δεκαετία του 1930 ήταν για την Ελλάδα μια εποχή αναταραχής, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό επίπεδο. Η χώρα έβγαινε από μια μακρά περίοδο πολιτικής αστάθειας. Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 είχε αφήσει βαθιά τραύματα στον ελληνικό πληθυσμό και στον εθνικό ψυχισμό. Η προσφυγική κρίση, η οικονομική δυσπραγία, οι αλλεπάλληλες κυβερνητικές αλλαγές, καθώς και οι προσπάθειες για επανειλημμένα πραξικοπήματα από βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς, είχαν δημιουργήσει ένα εύφλεκτο πολιτικό σκηνικό.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, είχε επηρεάσει σημαντικά και την ελληνική οικονομία, η οποία αντιμετώπιζε προβλήματα όπως ανεργία, πληθωρισμός και αγροτική φτώχεια. Το πολιτικό σύστημα δεν μπορούσε να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στις απαιτήσεις της κοινωνίας. Η Βουλή είχε παραλύσει από τις συνεχείς αντιπαραθέσεις, ενώ το κομμουνιστικό ΚΚΕ άρχιζε να κερδίζει έδαφος στους εργάτες και στους αγρότες.
Η άνοδος του Μεταξά
Το βράδυ της 4ης Αυγούστου, ο Μεταξάς μετέβη στο ανάκτορο και παρουσία του βασιλιά υπέγραψε βασιλικό διάταγμα, που ανέστειλε 11 άρθρα του Συντάγματος του 1911, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που εγγυούνταν την ελευθερία του λόγου, του τύπου, του «συνέρχεσθαι» και του «συνεταιρίζεσθαι». Παράλληλα, διέλυσε τη Βουλή «επ’ αόριστον» και ανέστειλε την προγραμματισμένη έναρξη των εργασιών της για την επόμενη μέρα (5 Αυγούστου).
Η απόφαση συνοδεύτηκε από τη κήρυξη στρατιωτικού νόμου και την άμεση απαγόρευση των πολιτικών κομμάτων, με πρώτο στόχο το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ), το οποίο είχε ενισχυθεί πολιτικά στις τελευταίες εκλογές. Η αστυνομία και η χωροφυλακή άρχισαν από τις πρώτες ώρες συλλήψεις κομμουνιστών και άλλων αριστερών πολιτικών, ενώ προχώρησαν σε εφόδους σε εφημερίδες και κομματικά γραφεία.
Ο ελληνικός λαός πληροφορήθηκε την είδηση μέσα από ραδιοφωνικά ανακοινωθέντα και έκτακτα δελτία τύπου. Η αιφνιδιαστική κίνηση του Μεταξά δεν αντιμετώπισε άμεσα αντίδραση, καθώς ο στρατός και τα σώματα ασφαλείας είχαν τεθεί υπό πλήρη έλεγχο, η κοινωνία ήταν κουρασμένη από τη συνεχή πολιτική αστάθεια ενώ ο βασιλιάς στήριξε ανοιχτά το καθεστώς, παρέχοντάς του νομιμοφανή κάλυψη.
Στις 5 Αυγούστου, οι εφημερίδες κυκλοφόρησαν λογοκριμένες και με τίτλους που προανήγγειλαν την «νέα εποχή» του έθνους. Ο Μεταξάς απηύθυνε διάγγελμα στον ελληνικό λαό, ανακοινώνοντας την «Εθνικήν Κυβέρνησιν» και κάνοντας λόγο για «παύση της φαυλοκρατίας» και «αναγέννηση του έθνους», προέβαλε την ανάγκη αντιμετώπισης της «κομμουνιστικής απειλής», επικαλούμενος τις εργατικές απεργίες που είχαν ξεσπάσει σε πολλές περιοχές της χώρας – με χαρακτηριστική την αιματηρή απεργία στη Θεσσαλονίκη τον Μάιο του 1936. Παρουσίασε τον εαυτό του ως τον μόνο ικανό να αποκαταστήσει την τάξη, να προστατεύσει τη χώρα από την εσωτερική αναρχία και τον διεθνή κομμουνισμό.
Τα χαρακτηριστικά του καθεστώτος
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, αποτέλεσε ένα υβρίδιο δικτατορικού καθεστώτος, το οποίο αντλούσε έμπνευση από τα φασιστικά καθεστώτα της Ιταλίας του Μουσολίνι και της Γερμανίας του Χίτλερ, αλλά χωρίς να είναι ιδεολογικά ταυτόσημο. Δεν υπήρξε ποτέ μαζικό φασιστικό κόμμα στην Ελλάδα υπό τον Μεταξά, ούτε ιδεολογική επένδυση στον εθνικοσοσιαλισμό.
Αντί για αυτό, ο Μεταξάς προώθησε ένα ιδιότυπο κράτος με βάση τον «τρίτο ελληνικό πολιτισμό» – μετά την αρχαιότητα και το Βυζάντιο – και πρόβαλε έναν έντονα εθνικιστικό, παραδοσιακό και πατερναλιστικό λόγο. Έθεσε στο επίκεντρο τον «πατέρα του έθνους» (τον εαυτό του), τη σημασία της πειθαρχίας, της εργασίας, της τάξης και της ελληνορθόδοξης πίστης.
Ένα από τα πιο γνωστά στοιχεία της ιδεολογίας του καθεστώτος ήταν η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ), η οποία επιχείρησε να διαμορφώσει τις νέες γενιές σύμφωνα με τις αρχές του καθεστώτος: εθνικισμό, πατριωτισμό, πίστη στον αρχηγό και στην ορθοδοξία. Το καθεστώς επίσης κατήργησε τις συνδικαλιστικές ελευθερίες, έθεσε τα ΜΜΕ υπό αυστηρή λογοκρισία, φυλάκισε ή εξόρισε πολιτικούς αντιπάλους (ιδίως κομμουνιστές), και ενίσχυσε τα όργανα καταστολής, κυρίως την ασφάλεια.
Η κοινωνική και οικονομική πολιτική
Ο Μεταξάς προώθησε σειρά κοινωνικών και εργασιακών μέτρων, τα οποία του προσέδωσαν ορισμένη δημοφιλία, ιδιαίτερα σε λαϊκά στρώματα. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται, η καθιέρωση του οκταώρου, η προστασία των εργαζομένων με συλλογικές συμβάσεις, η απαγόρευση της παιδικής εργασίας και τέλος η ίδρυση του ΙΚΑ (Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων), ενός από τους πρώτους οργανισμούς κοινωνικής πρόνοιας στην Ελλάδα. Ωστόσο, όλα αυτά εφαρμόζονταν με τρόπο αυταρχικό και συγκεντρωτικό, χωρίς δυνατότητα αντίδρασης ή ελέγχου από την κοινωνία ή τα κόμματα.
Η οικονομική πολιτική του καθεστώτος ήταν σε μεγάλο βαθμό προστατευτική και κρατικά ελεγχόμενη. Η αγροτική πολιτική στόχευε στη σταθερότητα και την αυτάρκεια τέλος ένα σημαντικό μέρος της εθνικής προσπάθειας επενδύθηκε στην ενίσχυση της αμυντικής ικανότητας της χώρας.
Εξωτερική πολιτική και το τέλος του καθεστώτος
Η εξωτερική πολιτική του Μεταξά καθοριζόταν από την ανάγκη διατήρησης ουδετερότητας και αποφυγής εμπλοκής στον επικείμενο πόλεμο, ενώ παράλληλα ενίσχυε την άμυνα της χώρας, ιδιαίτερα στα σύνορα με την Αλβανία και τη Βουλγαρία. Αν και προσωπικά διατηρούσε φιλικά αισθήματα προς τη Γερμανία, ο Μεταξάς αντιλήφθηκε την ανάγκη στρατηγικής προσέγγισης με τη Μεγάλη Βρετανία, καθώς η τελευταία κυριαρχούσε στη Μεσόγειο και μπορούσε να προσφέρει προστασία σε περίπτωση πολέμου.
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ουσιαστικά τερματίστηκε με τον θάνατο του Μεταξά στις 29 Ιανουαρίου 1941. Η διαδοχή του από τον Αλέξανδρο Κορυζή δεν είχε ουσιαστική διάρκεια, καθώς η εισβολή της Γερμανίας στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941 και η Κατοχή διέλυσαν κάθε δομή του κράτους. Η 4η Αυγούστου παραμένει ένα ορόσημο της ελληνικής ιστορίας, καθώς αποτέλεσε τη δεύτερη (μετά τον Θεόδωρο Πάγκαλο το 1925) δικτατορική εκτροπή στον Μεσοπόλεμο. Το καθεστώς αυτό προετοίμασε εν μέρει το έδαφος για τις μεταγενέστερες μορφές αυταρχισμού στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένης της χούντας του 1967.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σαβοριανάκης Παναγιώτης (2004), Ιωάννης Μεταξάς, εκδ. Σαββάλας
- Πλουμίδης Γ. Σπυρίδων (2016), Το καθεστώς Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), εκδ. Εστία
- Λιναρδάτος Σπύρος (1988), Πως φτάσαμε στην 4η Αυγούστου, εκδ. Θεμέλιο
- Πετράκη Μ. (2006), Ο μύθος του Μεταξά, δικτατορία και προπαγάνδα στην Ελλάδα, (μτφρ. Μάρα Μοίρα), εκδ. Ωκεανίδα
- Ψυρούκης Ν. (1994), Ο φασισμός και η 4η Αυγούστου, εκδ. Αιγαίον
