Του Γιώργου Μαργαρίτη,
Στο άρθρο αυτό θα εξεταστεί η αρχή του κοινωνικού κράτους (Σύνταγμα άρθρο 25, παράγραφος πρώτη) ως σημαντική αρχή διέπουσα το δημόσιο δίκαιο, κάτι που αποδεικνύεται κι απ’ τον μη αναθεωρητέο της χαρακτήρα (Σ 110, παράγραφος πρώτη). Ακόμη λόγος θα γίνει και για ειδικότερες εκφάνσεις – πτυχές της αρχής αυτής, οι οποίες κατοχυρώνονται σε συνταγματικές διατάξεις, καταρχήν με τη μορφή των κοινωνικών δικαιωμάτων (π.χ. δικαίωμα στην κατοικία), ώστε να αποτελούν έτσι αναπόσπαστο τμήμα της συνταγματικής μας έννομης τάξης αλλά και προϋπόθεση για το κοινωνικό κράτος.
Η αρχή του κοινωνικού κράτους αποτελεί συνταγματική αρχή, η οποία συνίσταται στην υποχρέωση του κοινού νομοθέτη (Βουλή των Ελλήνων, κανονιστικώς δρώσα διοίκηση) να λαμβάνει θετικά μέτρα (κοινωνικές παροχές, όπως επιδόματα, δημόσιες δομές) για την εξυπηρέτηση κοινωνικών αναγκών, καταρχήν των ευπαθών κοινωνικών ομάδων (π.χ. αναπήρων, απόρων, ηλικιωμένων, αστέγων). Το κοινωνικό κράτος συνδέεται με την υποχρέωση κρατικής μέριμνας και αρωγής προς κοινωνικές ομάδες, η οποία αρωγή είναι απαραίτητη για την ομαλή ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο, την εξυπηρέτηση της κοινωνικής συνοχής και την επίτευξη αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης. Η αξία της αρχής αυτής καταδεικνύεται εναργώς κι απ’ το λεκτικό του άρθρου 25, παράγραφος πρώτη (κοινωνικό κράτος δικαίου). Ο συντακτικός, λοιπόν, νομοθέτης ταυτίζει το κοινωνικό κράτος με τη δικαιοκρατική αρχή, προκειμένου να τονίσει την αξία του για το δημοκρατικό πολίτευμα.
Το κοινωνικό κράτος αποτελεί μείζονα αρχή δημοσίου δικαίου για τα κράτη της ηπειρωτικής Ευρώπης (π.χ. Γερμανία – Sozialstaat, Γαλλία – Etat Social). Θα μπορούσε μάλιστα να ειπωθεί ότι αποτελεί θεσμική εγγύηση και αρχή δικαίου, υπό το πρίσμα της οποίας πρέπει να ερμηνεύεται το σύνολο των κοινωνικών δικαιωμάτων. Αρνητικό χαρακτηριστικό της αρχής αυτής (ορθότερα των κοινωνικών δικαιωμάτων που τη συγκροτούν) είναι ο απισχνασμένος χαρακτήρας, λόγω του μη αγωγίμου χαρακτήρα των κοινωνικών δικαιωμάτων. Πάντως, σε κάθε περίπτωση η προσέγγιση της αρχής είναι ενδιαφέρουσα από ερμηνευτικής επόψεως. Επιπρόσθετα, χάριν ιστορικών λόγων η ρητή κατοχύρωση της αρχής αυτής ανάγεται στη συνταγματική αναθεώρηση του 2001.
Όπως ειπώθηκε, η συνταγματική αυτή αρχή «εμποτίζει» (ούτως ειπείν) τη συνταγματική μας έννομη τάξη. Αρχικά πτυχή της είναι το κοινωνικό δικαίωμα στην εργασία (Σ22) η οποία τελεί υπό την προστασία του κράτους. Αυτό σημαίνει ότι όλα τα φυσικά πρόσωπα (ημεδαποί, αλλοδαποί, ανιθαγενείς) έχουν δικαίωμα σε εργασία και δη σε συνθήκες (οι οποίες διαμορφώνονται από το κράτος με νομοθετικά μέτρα) αξιοπρεπούς εργασίας που να καλύπτει τις βιοτικές τους ανάγκες. Το δικαίωμα αυτό, ον κοινωνικό, δεν γεννά αγώγιμη αξίωση στους φορείς του, αλλά δεν παύει να αποτελεί υποχρέωση του νομοθέτη για δημιουργία μιας αγοράς (μέσω κρατικής παρέμβασης) που να προάγει την απασχόληση του πληθυσμού, με αξιοπρεπείς αμοιβές, αλλά και ίσες για εργασία ίσης αξίας (Σ 22 παράγραφος πρώτη, εδάφιο β).
Στην παράγραφο 5 του ιδίου άρθρου κατοχυρώνεται δικαίωμα κοινωνικής ασφάλισης για τον εργαζόμενο πληθυσμό (ανεξαρτήτως πάλι φυλετικών κριτηρίων). Η διαφορά της κοινωνικής ασφάλισης από μια ασφάλιση ιδιωτικού δικαίου (π.χ. ασφάλεια ζωής, ασφάλεια αυτοκινήτου σε ασφαλιστική εταιρεία) είναι ο υποχρεωτικός χαρακτήρας της πρώτης. Η καθολική ασφάλιση των εργαζομένων συνδέεται με την υποχρέωσή τους (καθώς και των εργοδοτών τους) για την καταβολή ασφαλιστικών εισφορών. Η κοινωνική ασφάλιση εκτείνεται σε περιπτώσεις ασφαλιστικών κινδύνων (π.χ. ανεργία, γήρας, θάνατος, ασθένεια – 102 ΔΣ Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας).
Σημαντική διάταξη κοινωνικής μέριμνας αποτελεί αυτή του άρθρου 21 παράγραφος 2 που κατοχυρώνει υποχρέωση των κρατικών οργάνων να μεριμνούν για συγκεκριμένες ευπαθείς κοινωνικές ομάδες (ηλικιωμένοι, άποροι, χήρες, ορφανά, ανάπηροι). Η υποχρέωση αυτή δύναται να πραγματωθεί μέσω οικονομικής αρωγής (π.χ. επιδόματα, φοροαπαλλαγές) ή με την ίδρυση δομών φροντίδας (λ.χ. ΚΑΠΗ για την παροχή υπηρεσιών ψυχαγωγίας και ενίσχυση της κοινωνικοποίησης των ηλικιωμένων). Στο ίδιο άρθρο (παράγραφος 3) καθιερώνεται και δικαίωμα πρόσβασης σε δημόσιο σύστημα υγείας. Σημαντική πηγή του δικαίου της δημόσιας υγείας αποτελεί ο νόμος 1397/1983 για την ίδρυση του Εθνικού συστήματος υγείας (ΕΣΥ). Το σύστημα αυτό έδωσε πρόσβαση (δωρεάν) στους ασφαλισμένους τόσο σε νοσηλεία σε δημόσιες δομές υγείας όσο και σε παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης (π.χ. χειρουργεία, θεραπείες, προληπτικές εξετάσεις).
Πρωτοπορία (λόγω του «συναινετικού» χαρακτήρα του) αποτελεί η προσθήκη εδαφίου Β στο άρθρο 21 του Συντάγματος με την αναθεώρηση του 2019 (συνήνεσαν το ΠΑΣΟΚ – ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΑΡΑΤΑΞΗ, ο ΣΥΡΙΖΑ και η νέα Δημοκρατία). Το άρθρο αυτό καθιερώνει (και λόγω της αρνητικής μνημονιακής εμπειρίας με τα μέτρα λιτότητας) δικαίωμα σε αξιοπρεπή διαβίωση και ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα. Η αξιοπρεπής διαβίωση συνδέεται με το άρθρο 2 παράγραφος ένα του Συντάγματος («Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας»). Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα αποτελεί κατά τη νομολογία μέσο πραγμάτωσης της κοινωνικής μέριμνας. Το δικαίωμα αυτό συνδέεται με το κοινωνικό δικαίωμα σε κατοικία (Σ 21 § 4). Η κατοικία είναι απόρροια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αλλά και προϋπόθεση της ανάπτυξης της προσωπικότητας και το κράτος οφείλει να φροντίζει για αυτούς που την έχουν περισσότερο ανάγκη (π.χ. φοιτητικές εστίες για φοιτητές από άλλες πόλεις, δομές αστέγων, κοινωνικές κατοικίες για χαμηλόμισθους).
Κλείνοντας, νομίζω πως αξίζει να αναφερθεί και η διάταξη του άρθρου 116 παράγραφος 2 που καθιερώνει υποχρέωση για τα κρατικά όργανα προς λήψη θετικών μέτρων (κοινώς ποσοστώσεων) υπέρ ευπαθών κοινωνικών ομάδων (π.χ. γυναικών, Ρομά, μεταναστών), για άρση δυσμενών διακρίσεων, υπό την προϋπόθεση ότι αυτές είναι εμπειρικώς διαπιστωμένες (σημειώνονται ως κοινωνικό φαινόμενο) και δεν παραβιάζεται η αρχή της αξιοκρατίας (π.χ. με υπέρμετρα υψηλές ποσοστώσεις σε τομείς που υφίστανται αξιοκρατικές διαδικασίες – π.χ. πανελλαδικές εξετάσεις, εξετάσεις Εθνικής σχολής δικαστών).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Φίλιππος Σπυρόπουλος, Συνταγματικό δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα
- Κώστας Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, Εκδόσεις Σάκκουλα
