Της Αναστασίας Δάβαρη,
Ο ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος (1946–1949) αποτέλεσε την κορύφωση των κοινωνικών και πολιτικών εντάσεων που είχαν ήδη διαμορφωθεί κατά την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης. Χιλιάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν, ενώ η χώρα υπέστη εκτεταμένες καταστροφές. Ως επακόλουθο, προκλήθηκε ένα μαζικό προσφυγικό κύμα προς τις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ. Πολλοί αγωνιστές, άμαχοι και υποστηρικτές της Αριστεράς αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα, φοβούμενοι για τη ζωή και την ελευθερία τους.
Τα χρόνια που ακολούθησαν σημαδεύτηκαν από διώξεις και εξορίες. Η προσφυγιά δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα στρατιωτικής ήττας, αλλά ανάγκη επιβίωσης. Πολλοί έφυγαν με τις οικογένειές τους, ενώ άλλοι αναγκάστηκαν να αποχωριστούν τα παιδιά τους λόγω του «παιδομαζώματος». Η φυγή οργανώθηκε από τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδος και το ΚΚΕ, με τη συνεργασία κομμουνιστικών κυβερνήσεων. Οι μετακινήσεις έγιναν κάτω από δύσκολες συνθήκες, μέσω ορεινών διαδρομών. Αρχικά, οι πρόσφυγες κατέφυγαν στην Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία, και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στην Ουγγαρία, την Πολωνία, τη Ρουμανία και την Τσεχοσλοβακία.
Οι χώρες υποδοχής δεν ήταν τυχαίες επιλογές. Υπήρχε κοινή ιδεολογική βάση και πρόθεση διεθνιστικής αλληλεγγύης. Η Τσεχοσλοβακία, ειδικότερα, επικεντρώθηκε στη φιλοξενία παιδιών και αμάχων, παρέχοντας υποδομές και φροντίδα σε ανώτερο επίπεδο συγκριτικά με άλλες χώρες. Από το 1948 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950, η χώρα φιλοξένησε 4.000–5.000 Έλληνες πρόσφυγες, κυρίως παιδιά, γυναίκες και τραυματίες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε κρατικά ορφανοτροφεία, νοσοκομεία και πρώην μοναστήρια. Το κράτος προσέφερε στέγαση, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, εκπαίδευση και πρόσβαση στην εργασία. Οι Έλληνες πρόσφυγες θεωρούνταν «σύντροφοι» στον αγώνα κατά του φασισμού και του ιμπεριαλισμού, κάτι που ενίσχυε την αποδοχή τους και τη θέση τους στην τοπική κοινωνία. Ωστόσο, η διαφορετική γλώσσα, ο πόνος του ξεριζωμού και η νοσταλγία για την πατρίδα δυσχέραιναν την καθημερινότητά τους.
Οι πρώτοι τόποι εγκατάστασης ήταν κυρίως περιοχές της Βόρειας Μοραβίας και της Σιλεσίας. Αργότερα, μεταφέρθηκαν σε κωμοπόλεις όπως το Μπίλνα, το Βλάσκι Μες και το Κρονβ, αλλά και σε αστικά κέντρα. Οι δομές φιλοξενίας ήταν λιτές, αλλά αξιοπρεπείς, με στόχο τη σταδιακή ένταξη των προσφύγων σε μόνιμες κοινωνικές και εργασιακές δομές. Η αντιμετώπιση του προσφυγικού κύματος στηρίχθηκε στο σοσιαλιστικό ήθος, με επίκεντρο την ανθρωπιστική φροντίδα.
Εκτός από τις βασικές ανάγκες, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην εκπαίδευση των παιδιών. Δημιουργήθηκαν δίγλωσσα σχολεία όπου διδάσκονταν τσέχικα και ελληνικά, ενώ οργανώθηκαν και προγράμματα πολιτικής διαπαιδαγώγησης με βάση το σοσιαλιστικό πρότυπο. Οι ενήλικες παρακολούθησαν τμήματα επαγγελματικής κατάρτισης και εντάχθηκαν στην αγορά εργασίας. Παράλληλα, συμμετείχαν σε κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, δημιουργώντας συλλογικές δομές, όπως μουσικά και θεατρικά σχήματα, ελληνικά παντοπωλεία και πολιτιστικά σωματεία.
Η ιδεολογική ταύτιση με το καθεστώς της Τσεχοσλοβακίας αποτέλεσε βασικό στοιχείο της σχέσης μεταξύ προσφύγων και κράτους. Η αποδοχή τους δεν βασίστηκε μόνο στην ανθρωπιστική ανάγκη, αλλά και στον ρόλο τους ως συμμάχων της σοσιαλιστικής ιδεολογίας. Η πολιτική αγωγή των παιδιών στόχευε στην ενδυνάμωση της πίστης στον σοσιαλισμό, την ιστορία του εργατικού κινήματος και τη διεθνιστική αλληλεγγύη.
Με την πάροδο του χρόνου, οι πρόσφυγες εντάχθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην τοπική κοινωνία. Πολλοί εργάζονταν σε εργοστάσια, βιοτεχνίες ή στο εκπαιδευτικό σύστημα. Η κοινωνική τους ζωή διαμορφώθηκε σε μια διπλή πραγματικότητα: από τη μία η διατήρηση της ελληνικότητας και από την άλλη η συμμετοχή στους θεσμούς της νέας πατρίδας. Το μεγαλύτερο ποσοστό των προσφύγων ήταν παιδιά, τα οποία αποκόπηκαν από τις οικογένειές τους για λόγους ασφάλειας. Η καθημερινότητά τους οργανώθηκε γύρω από τα σχολεία και τα οικοτροφεία. Παρότι το τραύμα του αποχωρισμού υπήρχε, πολλά από τα παιδιά αυτά θυμούνται τα χρόνια εκείνα με αγάπη και σταθερότητα, καθώς απέκτησαν μόρφωση, φίλους και ασφάλεια.
Για να διατηρήσουν την εθνική τους ταυτότητα, οι πρόσφυγες δημιούργησαν πολιτιστικούς συλλόγους, γιόρταζαν τις εθνικές επετείους και προσπάθησαν να κρατήσουν ζωντανή την ελληνική γλώσσα και τα έθιμα. Σταδιακά, αναπτύχθηκε μια «μικρή Ελλάδα» μέσα στην Τσεχοσλοβακία, μια κοινότητα που προσπαθούσε να ισορροπήσει μεταξύ δύο πατρίδων. Η ελληνική ταυτότητα διατηρήθηκε ζωντανή μέσω της γλώσσας, της θρησκείας και της μνήμης. Η εμπειρία της προσφυγιάς τους συνδέθηκε τόσο με τον συλλογικό αγώνα όσο και με προσωπικές αφηγήσεις απώλειας, νοσταλγίας αλλά και αξιοπρέπειας. Για πολλούς, η Τσεχοσλοβακία δεν ήταν μόνο καταφύγιο αλλά τόπος όπου προχώρησαν με τη ζωή τους.
Η πτώση της Χούντας στην Ελλάδα και η αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 άνοιξε για πρώτη φορά τον δρόμο της επιστροφής. Με τη νομοθετική ρύθμιση του 1981 επί ΠΑΣΟΚ, επετράπη ο επαναπατρισμός χιλιάδων πολιτικών προσφύγων. Ωστόσο, η επιστροφή δεν συνοδεύτηκε από ουσιαστικά μέτρα ένταξης. Πολλοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με γραφειοκρατικά προβλήματα, κοινωνική απομόνωση και αμφισβήτηση της «ελληνικότητάς» τους. Για έναν μεγάλο αριθμό, η Τσεχοσλοβακία ήταν πλέον η πραγματική τους πατρίδα. Η Ελλάδα, μετά από δεκαετίες απουσίας, τους φαινόταν ξένη. Πολλοί είχαν οικογένειες και σταθερότητα στη νέα χώρα και η απόφαση να παραμείνουν δεν ήταν απλώς συναισθηματική, αλλά βαθιά ριζωμένη στην πραγματικότητα της ζωής τους.
Η ιστορία των πολιτικών προσφύγων μετασχηματίστηκε με τα χρόνια από προσφυγική εμπειρία σε διασπορά. Μια νέα ταυτότητα δημιουργήθηκε, που συνέδεε την ελληνική πολιτισμική κληρονομιά με τον τρόπο ζωής στη σοσιαλιστική Τσεχοσλοβακία. Η συλλογική μνήμη της κοινότητας αυτής συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση του τι σημαίνει πατρίδα, ανήκειν και προσφυγιά.
Η περίπτωση των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Τσεχοσλοβακία είναι ένα ζωντανό παράδειγμα του πώς οι μεγάλες ιστορικές αλλαγές χαράσσονται στη ζωή των ανθρώπων. Είναι επίσης μια υπενθύμιση ότι οι κοινότητες της διασποράς δεν είναι μόνο αποτέλεσμα μετακίνησης, αλλά πράξη αντίστασης, επιβίωσης και νέου ξεκινήματος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαργαρίτης, Γ. (2001), Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946–1949, Αθήνα: εκδ. Βιβλιόραμα
- Kralova, K., & Τσίβος, Κ. (2009), Στέγνωσαν τα δάκρυά μας: Έλληνες πρόσφυγες στην Τσεχοσλοβακία, Αθήνα: εκδ. Βιβλιόραμα
- Τσίβος, Κ. (2017), Η άλλη Ελλάδα του σοσιαλισμού: Πολιτικοί πρόσφυγες στις Λαϊκές Δημοκρατίες 1949–1975, Αθήνα: εκδ. Πόλις
