Του Γιάννη Αρμύρα,
Η αρμενοφοβία είναι ευρέως διαδεδομένη στο Αζερμπαϊτζάν, κυρίως λόγω της σύγκρουσης για το Αρτσάχ (ή αλλιώς Ναγκόρνο-Καραμπάχ) και για το Ναχιτσεβάν. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI), οι Αρμένιοι είναι η πιο ευάλωτη ομάδα στο Αζερμπαϊτζάν, στον τομέα του ρατσισμού και των φυλετικών διακρίσεων. Έπειτα από πολυάριθμες έρευνες, διαπιστώνεται ότι ένα ποσοστό Αζέρων μεγαλύτερο του 90% αντιλαμβάνεται την Αρμενία ως τον μεγαλύτερο εχθρό του Αζερμπαϊτζάν. Επιπροσθέτως, η λέξη «Αρμένιος» στο Αζερμπαϊτζάν χρησιμοποιείται ευρέως ως προσβολή.
Σύμφωνα με ειδικούς, το Αζερμπαϊτζάν μετά την ανεξαρτησία, του στις αρχές της δεκαετίας του 90’ και το τέλος που δεύτερου πολέμου για το Αρτσάχ, διεξάγει πολιτιστική γενοκτονία των αρμενικών μνημείων της περιοχής, κάτι που συνέβη στο Ναχιτσεβάν. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, οι Αρμένιοι και οι μουσουλμάνοι κάτοικοι του Καυκάσου, Αζέροι, (γνωστοί τότε ως Τάταροι του Αζερμπαϊτζάν) μέχρι το 1918 ενεπλάκησαν σε πολυάριθμες συγκρούσεις. Τα πογκρόμ, οι σφαγές και οι πόλεμοι ενίσχυσαν τις αντίθετες εθνοτικές ταυτότητες μεταξύ των δύο ομάδων και συνέβαλαν στην ανάπτυξη εθνικής συνείδησης, τόσο μεταξύ των Αρμενίων, όσο και των Αζέρων.
Από το 1918 έως το 1920, οργανωμένες δολοφονίες Αρμενίων πραγματοποιήθηκαν στα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν, ιδιαίτερα στα αρμενικά πολιτιστικά κέντρα του Μπακού και της πόλης του Σουσί, που τότε ήταν μέρος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, η σύγχρονη αρμενοφοβία στο Αζερμπαϊτζάν έχει τις ρίζες της στα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, όταν οι Αρμένιοι του Αρτσάχ απαίτησαν από τις αρχές της Μόσχας να μεταφέρουν την Αυτόνομη Περιφέρεια του Ναγκόρνο-Καραμπάχ που κατοικούνταν κυρίως από Αρμένιους, από την Αζερική ΣΣΔ (Αζερική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία) στην Αρμενική ΣΣΔ (Αρμενική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία).
Το δικαίωμα των Αρμενίων του Αρτσάχ στην αυτοδιάθεση και σε μια ασφαλή και αξιοπρεπή ζωή στην πατρίδα τους, αντιτάχθηκε σε πογκρόμ και βία που διαπράχθηκε για εθνοτικούς λόγους. Ως απάντηση σε αυτά τα αρμενικά αιτήματα, μια σειρά από αντιαρμενικές διαδηλώσεις σάρωσαν το Αζερμπαϊτζάν. Οι συγκεντρώσεις αυτές οδήγησαν σε πογκρόμ, όπως το πογκρόμ του Σουμγκάιτ. Στις 26 Φεβρουαρίου, πραγματοποιήθηκαν αρκετές μικρές συγκεντρώσεις στην πλατεία Λένιν της πόλης. Προκειμένου να υποκινήσουν το μίσος προς τους Αρμένιους, ειδικοί προβοκάτορες άρχισαν να ταξιδεύουν προς το Σουμγκάιτ, διαδίδοντας ψευδείς φήμες για φερόμενα εγκλήματα εναντίον των Αζέρων στην Αρμενία με το πρόσχημα των προσφύγων από την πόλη του Καπάν.
Το βράδυ της 27ης Φεβρουαρίου, οι συγκεντρώσεις της πόλης μετατράπηκαν σε ταραχές και το πλήθος άρχισε να καταστρέφει σπίτια στα οποία ζούσαν Αρμένιοι, όπως και μαγαζιά που ήταν Αρμένους ιδιοκτήτες, σύμφωνα με μια προκαθορισμένη λίστα. Κατά τη διάρκεια των ημερών των σφαγών, τα τηλέφωνα στα διαμερίσματα πολλών Αρμενίων αποσυνδέθηκαν, η αστυνομία επέδειξε εγκληματική αδράνεια και, σύμφωνα με ορισμένες αναφορές, ακόμη και συμμετοχή. Οι μέθοδοι διεξαγωγής των σφαγών διακρίθηκαν από απάνθρωπη σκληρότητα.
Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, ως αποτέλεσμα των πογκρόμ του Σουμγκάιτ, σκοτώθηκαν 32 άτομα (26 Αρμένιοι, 6 Αζέροι), περισσότεροι από 400 άνθρωποι υπέστησαν σωματικές βλάβες διαφόρων βαθμών, περίπου 200 διαμερίσματα και περισσότερα από 50 πολιτιστικά κτίρια δέχτηκαν επίθεση και ληστεία, και περισσότερα από 100 οχήματα υπέστησαν ζημιές. Ακόμη, στις 11 Ιανουαρίου 1990, το Λαϊκό Μέτωπο του Αζερμπαϊτζάν οργάνωσε διαδηλώσεις στο Μπακού και πογκρόμ εναντίον του αρμενικού πληθυσμού, ο οποίος μέχρι τότε αριθμούσε περίπου 40 χιλιάδες ανθρώπους. Στις διαδηλώσεις ακούγονταν συνθήματα, όπως «Θάνατος στους Αρμένιους» και «Δόξα στους ήρωες του Σουμγκάιτ». Παράνομες ενέργειες διαπράχθηκαν επίσης εναντίον εκπροσώπων άλλων εθνοτικών ομάδων: Ρώσων, Εβραίων, Γεωργιανών και Ελλήνων που κατοικούσαν στο Μπακού.
Στις 13 Ιανουαρίου, τα πογκρόμ και οι διαδηλώσεις πήραν χαρακτήρα μεγάλης κλίμακας. Οι ομάδες των πογκρόμιστών χωρίστηκαν και στάλθηκαν σε προκαθορισμένες διευθύνσεις Αρμενίων που προυπήρχαν σε αζέρικες λίστες. Καθ’ όλη τη διάρκεια των πογκρόμ, οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου της πόλης επέδειξαν εγκληματική αδράνεια και, όπως στο πογκρόμ του Σουμγκάιτ, συμμετοχή. Η σφαγή του αρμενικού πληθυσμού της πόλη συνεχίστηκε για περίπου μια εβδομάδα, μέχρι τις 19 Ιανουαρίου. Αρμένιοι σκοτώθηκαν, υπέστησαν σοβαρές σωματικές βλάβες, βασανίστηκαν, πυρπολήθηκαν και βιάστηκαν και υπέφεραν από ψυχικές διαταραχές.
Οι σφαγές των Αρμενίων στο Μπακού θύμιζαν σε σκληρότητα τις θηριωδίες της Κροατικής Ουστάσα, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Άνθρωποι ξυλοκοπούνταν μέχρι θανάτου στους δρόμους και πετιούνταν από τα μπαλκόνια των επάνω ορόφων. Οι επιζώντες, υπό την προστασία του σοβιετικού στρατού, επιβιβάστηκαν σε φέριμποτ και μεταφέρθηκαν μέσω της Κασπίας Θάλασσας στο Τουρκμενιστάν και 40 χιλιάδες άνθρωποι μεταφέρθηκαν αεροπορικώς στη Μόσχα. Είναι αναγκαίο να σημειωθεί ότι σύμφωνα με το πιστοποιητικό του Τμήματος Υγείας του Δημοτικού Συμβουλίου του Ερεβάν, μέχρι τις 20 Ιανουαρίου 1990, περισσότερα από 500 θύματα εισήχθησαν από το Μπακού σε ιδρύματα της Αρμενίας. Επίσης, 219 παιδιά που απελάθηκαν από το Μπακού νοσηλεύτηκαν σε κλινικές του Ερεβάν. Στη συνέχεια, οι Αρμένιοι του Μπακού εγκαταστάθηκαν στην Αρμενία, τη Ρωσία, το Αρτσάχ και το Τουρκμενιστάν. Όπως και σε άλλες περιοχές του Αζερμπαϊτζάν με αρμενικό πληθυσμό, ο ακριβής αριθμός των θυμάτων της σφαγής στο Μπακού είναι άγνωστος.
Μετά τη σφαγή, δεν διεξήχθη καμία έρευνα και οι οργανωτές και οι συμμετέχοντες στο έγκλημα δεν εντοπίστηκαν, ούτε τιμωρήθηκαν. Ένα ακόμη «έγκλημα» κατά των Αρμένιων και της αρμενικής πολιτιστικής κληρονομίας στο Αζερμπαϊτζάν, ήταν η καταστροφή του αρμενικού νεκροταφείου στην Τζούγκα. Το αρμενικό νεκροταφείο στο Ναχιτσεβάν του Αζερμπαϊτζάν στέγαζε περίπου 10.000 ταφικά μνημεία. Οι επιτύμβιες στήλες αποτελούνταν κυρίως από χιλιάδες χατσκάρ. Τα χατσκάρ είναι πέτρινες πλάκες που χρησιμοποιούνται από τους Αρμένιους Χριστιανούς ως μνημεία για τους νεκρούς ή για να σηματοδοτήσουν τους τόπους ιστορικά σημαντικών γεγονότων και αποτελούν σήμα κατατεθέν για τη μεσαιωνική χριστιανική αρμενική τέχνη.
Το νεκροταφείο εξακολουθούσε να υπάρχει στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν ξεκίνησε μια συστηματική εκστρατεία για την καταστροφή των μνημείων. Παρά τα πολυάριθμα τεκμηριωμένα στοιχεία για την καταστροφή του νεκροταφείου στην Τζούλφα, οι αξιωματούχοι του Αζερμπαϊτζάν, είτε αρνήθηκαν ότι οι ταφές ήταν αρμενικές, είτε ισχυρίστηκαν ότι δεν υπήρξε ποτέ νεκροταφείο εκεί. Πολλοί άνθρωποι επέκριναν τη σιωπή της UNESCO μετά την καταστροφή της Τζούλφα το 2005, συγκρίνοντάς την με την έντονη αντίδραση του οργανισμού στην καταστροφή των γιγάντιων Βούδων της Μπαμιγιάν από τους Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν το 2001 και της αρχαίας πόλης της Παλμύρας από τους μαχητές του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία το 2015.
Κλείνοντας, η Αμερικανική Ένωση για την Προώθηση της Επιστήμης, αφού μελέτησε και συνέκρινε δορυφορικές φωτογραφίες της Τζούλφα που τραβήχτηκαν το 2003 και το 2009, τον Δεκέμβριο του 2010 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το νεκροταφείο είχε κατεδαφιστεί και ισοπεδωθεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- «Αυτή η μυρωδιά με στοιχειώνει»: 30 χρόνια από τα αρμενικά πογκρόμ στο Μπακού, gazeta.ru, διαθέσιμο εδώ
- Η σφαγή του αρμενικού πληθυσμού του Σουμγκάιτ – 35 χρόνια αργότερα, genocide-museum.am, διαθέσιμο εδώ
- Σφαγή του Μπακού 13-19 Ιανουαρίου 1990, www.genocide-museum.am, διαθέσιμο εδώ
- Όταν ο κόσμος γύρισε την πλάτη: πώς καταστράφηκε το νεκροταφείο στην Τζούλφα, rus.azattyq.org, διαθέσιμο εδώ
