Της Νεφέλης Βρεττού,
Αναμφίβολα η γέννηση ενός παιδιού είναι μια από τις ευτυχέστερες στιγμές στη ζωή ενός ζευγαριού. Υπάρχουν, όμως, κάποιες περιπτώσεις που λόγω σοβαρών ασθενειών του εμβρύου, οι γονείς επιλέγουν να μην προχωρήσουν και προβαίνουν στη διακοπή της κύησης, ώστε να αποφευχθεί η ταλαιπωρία του παιδιού στα μετέπειτα στάδια της ζωής του. Τι γίνεται, όμως, στις περιπτώσεις που οι γονείς στερούνται αυτής της επιλογής επειδή ο ιατρός εσφαλμένα δε διέγνωσε την ασθένεια;
Υπάρχουν δύο περιπτώσεις που η γέννηση έρχεται ως αποτέλεσμα ιατρικού σφάλματος. Η πρώτη περίπτωση είναι απλώς η εκδοχή μιας ανεπιθύμητης γέννησης, εφόσον οι γονείς είχαν αποφασίσει πως δε θέλουν να τεκνοποιήσουν και προς αυτό το σκοπό απευθύνθηκαν στην επιστήμη. Πρόκειται για περιπτώσεις που το ιατρικό σφάλμα εντοπίζεται είτε στη μέθοδο αντισύλληψης στην οποία προχώρησαν οι γονείς με την καθοδήγηση του γιατρού, είτε στην τεχνητή διακοπή της κύησης. Αυτή η εκδοχή αποδίδεται διεθνώς με τον αγγλοσαξονικό όρο “wrongful conception” ή “wrongful pregnancy”, ενώ το συγκεκριμένο ζήτημα δεν έχει απασχολήσει έως τώρα την ελληνική νομολογία.
Η δεύτερη εκδοχή μπορεί να αποδοθεί με τον όρο “wrongful life”. Αναφέρεται, δηλαδή, στην περίπτωση που το ιατρικό σφάλμα ή η παράλειψη συναίνεσης του ενημερωμένου ασθενούς δεν επέτρεψαν την έγκαιρη διάγνωση ενός προβλήματος υγείας του εμβρύου το οποίο ήταν μη αναστρέψιμο. Πρόκειται για προβλήματα υγείας τόσο σοβαρά που εάν οι γονείς τα γνώριζαν είναι πιθανό να μην επέλεγαν τη συνέχεια της κύησης. Κάποια ενδεικτικά παραδείγματα τέτοιων ασθενειών είναι το σύνδρομο down, η κυστική ίνωση και η μεσογειακή αναιμία. Εν προκειμένω, το σφάλμα του γιατρού δεν προκαλεί το πρόβλημα υγείας στο παιδί, αλλά συνίσταται στη μη διάγνωση του προβλήματος, η οποία στερεί από τους γονείς το δικαίωμα επιλογής σχετικά με την πορεία της γένεσης.
Το νομικό ζήτημα το οποίο ανακύπτει σε αυτές τις περιπτώσεις ιατρικού σφάλματος είναι το αν μπορεί να αναγνωριστεί η περιουσιακή και ηθική βλάβη των γονέων του παιδιού. Είναι αυτονόητο πως η γέννηση ενός παιδιού έρχεται να αλλάξει και να επηρεάσει όλες τις πτυχές της ζωής των γονέων του, δηλαδή τόσο την ψυχολογική όσο και την περιουσιακή τους κατάσταση. Όλη αυτή η αλλαγή που όταν τίθεται και ζήτημα κάποιας σημαντικής ασθένειας συνιστά εν μέρει και μια μεγάλη επιβάρυνση για τους γονείς, είναι απότοκο του ιατρικού σφάλματος. Μπορούμε, όμως, να δεχτούμε πως η γέννηση ενός ανθρώπου συνιστά ένα ζημιογόνο γεγονός; Μήπως μια τέτοια παραδοχή υποβαθμίζει την ίδια την αξία της ανθρώπινης ζωής;
Στο πλαίσιο αυτού του προβληματισμού έχουν δημιουργηθεί δύο διαφορετικές απόψεις. Η πρώτη άποψη δέχεται την ηθική και περιουσιακή αποκατάσταση της ζημίας των γονέων, ενώ η δεύτερη άποψη ασκεί ισχυρό αντίλογο στην πρώτη αλλά μάλλον ανεπαρκώς. Εφόσον, λοιπόν, δεχτούμε αυτή την πρώτη και μάλλον κρατούσα στη νομολογία άποψη για τις ανεπιθύμητες γεννήσεις, γίνεται δεκτό πως ισχύει και για τις περιπτώσεις wrongful life με μια πρόσθετη, όμως, προϋπόθεση. Στην περίπτωση wrongful life για να θεμελιωθεί αξίωση αποζημίωσης από το γιατρό θα πρέπει να πληρούνται οι προϋποθέσεις νομιμότητας της διακοπής της κύησης (άρθρο 304§ 4β ΠΚ) την οποία θα επέλεγε η μητέρα εφόσον γνώριζε το πρόβλημα.
Ας προχωρήσουμε, επομένως, στη νομική θεμελίωση της ευθύνης του γιατρού και στην επακόλουθη αξίωση αποζημίωσης από τους γονείς στις περιπτώσεις wrongfullife. Η ελληνική νομολογία, συχνά, συνδέει το σφάλμα της μη ενημέρωσης των γονέων για την ασθένεια του εμβρύου με την προσβολή της προσωπικότητάς τους. Πλήθος νομολογιακών αποφάσεων με χαρακτηριστικά παραδείγματα τις αποφάσεις ΕφΑθ 7347/1998 και ΕφΛαρ 544/2007, θεμελιώνουν την ευθύνη του γιατρού στην προσβολή της προσωπικότητας και των δύο γονέων. Ιδιαίτερα διαφωτιστική, ως προς τη συλλογιστική που πρέπει να ακολουθηθεί σε μια τέτοια περίπτωση, υπήρξε η απόφαση ΑΠ 10/2013.
Η εν λόγω απόφαση όρισε πως ενώ γενικά κατά το ελληνικό δίκαιο απαγορεύεται η τεχνητή διακοπή της κύησης, κατ’ εξαίρεση δεν είναι άδικη υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις που απαριθμούνται στο άρθρο 304§4 του ΠΚ. Μια από αυτές τις περιπτώσεις είναι η ευγονική ένδειξη, δηλαδή η ένδειξη μιας σοβαρής ανωμαλίας του εμβρύου. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως η έγκυος έχει τη δυνατότητα στο πλαίσιο του άρθρο 5 §1 του Συντάγματος να σταθμίσει ελεύθερα αν θα συνεχίσει την εγκυμοσύνη. Εφόσον είναι παντρεμένη, μια τέτοια απόφαση λαμβάνεται από κοινού με το σύζυγό της μέσα στο πλαίσιο του συζυγικού βίου (άρθρο 1387§1 ΑΚ). Η επιλογή της, επομένως, θεμελιώνεται στο συνταγματικό θεμέλιο του άρθρου 5 §1 του Συντάγματος που προστατεύει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου, η οποία εκτείνεται και στην επιλογή ή μη της μητρότητας. Εφόσον, όμως, κάποιος της στερήσει αυτή την επιλογή τότε προσβάλλεται παράνομα η προσωπικότητά της, με την έννοια του άρθρου 57 ΑΚ, και αν η προσβολή είναι και υπαίτια δικαιούται και χρηματική ικανοποίηση για ηθική βλάβη (άρθρο 59 ΑΚ). Παρόλα αυτά, οι όροι πρέπει να ερμηνεύονται στενά. Δηλαδή, θα πρέπει να προκύπτει μια σοβαρή ανωμαλία του εμβρύου, η οποία θα συνεπάγεται τη γέννηση παθολογικού νεογνού, με βαριά νόσο ή βλάβη μη αναστρέψιμη.
Ποιο είναι, όμως, το περιεχόμενο και το εύρος της αποζημίωσης που επιδικάζεται εις βάρος του γιατρού; Η κρατούσα άποψη στη νομολογία είναι πως οι αξιώσεις των γονέων σε αυτές τις περιπτώσεις αφορούν τη χρηματική ικανοποίηση και όχι αξίωση για περιουσιακή ζημία. Δηλαδή, ο γιατρός καλείται να καλύψει μέρος της δυσβάστακτης περιουσιακής επιβάρυνσης των γονέων που όπως αυτή προκύπτει από την ασθένεια του παιδιού. Η αξίωση αποζημίωσης θεμελιώνεται στο άρθρο 57§2 ΑΚ, με την προϋπόθεση πως αποδεικνύεται ότι οι γονείς θα είχαν οπωσδήποτε διακόψει την κύηση αν γνώριζαν το πρόβλημα και θα ήταν νόμιμη η διακοπή της.
Για να μπορέσουμε να βρούμε την έκταση της ευθύνης προς αποζημίωση σε μια τέτοια περίπτωση εφαρμόζεται η θεωρία της διαφοράς. Καλύπτονται δηλαδή οι δαπάνες διατροφής του παιδιού, που σε περίπτωση ασθένειας είναι ιδιαίτερα αυξημένες. Η επιβάρυνση, λοιπόν, των γονέων έγκειται στα πρόσθετα έξοδα που προκαλεί η ασθένεια.
Όσον αφορά την ηθική βλάβη, είναι γεγονός πως η ανατροφή ενός παιδιού που πάσχει από μια σοβαρή και μη αναστρέψιμη ασθένεια προκαλεί μια τεράστια ψυχική κόπωση στους γονείς. Σίγουρα η απόκτηση ενός παιδιού με ένα τόσο σοβαρό πρόβλημα υγείας είναι ιδιαίτερα δύσκολη για τη μητέρα. Στην περίπτωση της ηθικής βλάβης του πατέρα η νομολογία προβαίνει σε μια διαφοροποίηση για το αν υφίσταται ή όχι ανάλογα με την προσωπική του σχέση με τη μητέρα. Ένα χαρακτηριστικό κριτήριο που χρησιμοποιεί η νομολογία σε αυτή την περίπτωση είναι το αν διαμένει σε κοινή στέγη μαζί της. Φυσικά υπάρχει ισχυρός αντίλογος σε αυτή την άποψη.
Συμπερασματικά, η νομική αναγνώριση της ευθύνης του γιατρού σε περιπτώσεις wrongful birth αποτυπώνει την αυξανόμενη ανάγκη για προστασία της αναπαραγωγικής αυτονομίας των γονέων και την ενίσχυση της ιατρικής δεοντολογίας. Η επίλυση τέτοιων υποθέσεων απαιτεί λεπτή στάθμιση μεταξύ του δικαιώματος των γονέων στην ενημερωμένη απόφαση, της αξιοπρέπειας του παιδιού και των ορίων της ιατρικής ευθύνης. Καθώς το δίκαιο συνεχίζει να εξελίσσεται στον τομέα αυτό, καθίσταται επιτακτική η ανάγκη για σαφές νομοθετικό και νομολογιακό πλαίσιο που θα εξασφαλίζει τόσο την ασφάλεια των ασθενών, όσο και τη δικαιοσύνη στην απονομή ευθύνης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Παραδόσεις Αστικής Ιατρικής Ευθύνης (Διάλογος με τη Νομολογία), Κατερίνα Φουντεδάκη, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2018
- ΑΠ 10/2023
