Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Μια νέα σελίδα ξεκίνησε να γράφεται στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας όταν ανέλαβε ως Αυτοκράτορας ο Ιωάννης Β΄ Μέγας Κομνηνός. Πολλές περισσότερες λεπτομέρειες για την Βασιλεία του μας είναι γνωστές, από ότι για οποιονδήποτε Αυτοκράτορα της Τραπεζούντας πριν από εκείνον, χάρη στον ιστορικό του Πόντου, Μιχαήλ Πανάρετο, ο οποίος κατέγραψε επαρκώς την περίοδο του Ιωάννη Β’.
Μόλις συμπλήρωσε έναν χρόνο ως Αυτοκράτορας, έλαβε πρεσβεία από τον Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο, μέσω της οποίας εκείνος του ζητούσε να παραιτηθεί από τον τίτλο του Αυτοκράτορα των Ρωμαίων, και τις αξιώσεις τις οποίες έγειρε ο τίτλος αυτός στην κυριαρχία της Κωνσταντινούπολης. Ενώ αρχικά ο Ιωάννης απέρριψε τις αξιώσεις αυτές, μια μεγάλη εξέγερση, η οποία ξέσπασε στην Τραπεζούντα από κάποιον Παπαδόπουλο και απείλησε την ίδια την κυριαρχία του Ιωάννη, τον οδήγησε να αλλάξει θέση επί του ζητήματος. Ο Ιωάννης δέχθηκε την πρόταση του Παλαιολόγου, και μάλιστα στην συνέχεια ο τελευταίος του προσέφερε το χέρι της κόρης του, Ευδοκίας Παλαιολογίνας. Ο Ιωάννης την παντρεύτηκε στην Κωνσταντινούπολη, πριν επιστρέψει στην Τραπεζούντα η οποία τέθηκε σε απειλή από τον Βασιλιά της Γεωργίας, Δαβίδ ΣΤ΄.
Παρότι ο Ιωάννης κράτησε την πρωτεύουσά του, τα προβλήματα για το κράτος του εντάθηκαν, καθώς τα αδέλφια του συνωμότησαν εναντίον του. Μάλιστα η αδερφή του, Θεοδώρα, τον εκθρόνισε για ένα σύντομο χρονικό διάστημα (1284-85), ωστόσο ο Ιωάννης ανέκτησε τον θρόνο του. Ο Ιωάννης, ως αποτέλεσμα της συμφωνίας με τον Παλαιολόγο, σταμάτησε την περίοδο εκείνη να χρησιμοποιεί τον τίτλο «Αυτοκράτωρ Ρωμαίων», και τον αντικατέστησε με τον τίτλο «Αυτοκράτωρ της Ανατολής, της Ιβηρίας και της Περατείας».
Επί της βασιλείας του Ιωάννη, για πρώτη φορά το κράτος της Τραπεζούντας απέκτησε διπλωματικές σχέσεις με την Δύση. Εν έτη 1291, ο Πάπας Νικόλας Δ΄ προσπάθησε δια αλληλογραφίας να πείσει τον Ιωάννη να μεταστραφεί στον Καθολικισμό, ενώ ο Ποντίφικας πίστευε πως η Τραπεζούντα μπορούσε να γίνει κράτος – διαμεσολαβητής μεταξύ των Χριστιανών και των Μογγόλων. Την ίδια χρονική περίοδο οι Γενουάτες επεκτάθηκαν εμπορικά στον Πόντο, δημιουργώντας παροικία στην Τραπεζούντα. Η τελευταία πράξη του Ιωάννη η οποία μας είναι γνωστή, είναι η δημιουργία ενός φρουρίου στα δυτικά σύνορα, στην Οινόη.
Ο Ιωάννης πέθανε μετά από δεκαεπτά έτη βασιλείας (1297), αφήνοντας ως διάδοχο τον δεκατετράχρονο γιό του, Αλέξιο Β΄. Με την έναρξη της βασιλείας του βρέθηκε αντιμέτωπος με μια μεγάλη εισβολή των Τουρκομάνων, οι οποίοι λεηλάτησαν την Κερασούντα. Ο Αλέξιος τους κέρδισε σε μάχη και αιχμαλώτισε τον στρατηγό τους. Τα επόμενα έτη οι Γενουάτες προκάλεσαν προβλήματα στην Τραπεζούντα, καθώς ζητούσαν από τον Αλέξιο να επεκταθούν μέσα στην πρωτεύουσα του κράτους του. Μετά από έτη πολέμου μεταξύ τους, η ειρήνη επανήλθε με συνθήκες ειρήνης το 1314 και το 1316, οι οποίες και σώζονται ως σήμερα. Αξιοσημείωτη είναι η φορολόγηση των Δυτικών εμπόρων στην Τραπεζούντα, η οποία έρχεται σε αντίθεση με τα προνόμια που απολάμβαναν οι έμποροι αυτοί στην Κωνσταντινούπολη.
Την περίοδο εκείνη ο Εύξεινος Πόντος έγινε ορμητήριο Τούρκων πειρατών, οι οποίοι λεηλατούσαν διάφορες παραθαλάσσιες πόλεις. Μια εξ αυτών ήταν και η Τραπεζούντα, την οποία οι πειρατές πυρπόλησαν το 1319. Ο Αλέξιος, για να προστατεύσει την πρωτεύουσά του έχτισε τείχη προς την θάλασσα, ενώ δημιούργησε και πολιτοφυλακή για τον ίδιο σκοπό. Παράλληλα με τις αλλαγές, τις οποίες δρομολόγησε στα στρατιωτικά ζητήματα, ο Αλέξιος άλλαξε την μορφή των νομισμάτων, καθώς επέλεξε να αναπαραστήσει στα νομίσματα, τόσο τον εαυτό του, όσο και τον προστάτη του κράτους, Άγιο Ευγένιο, έφιππους. Από την εποχή εκείνη ως την πτώση της Τραπεζούντας, όλοι οι διάδοχοι του διατήρησαν την έφιππη αναπαράσταση στο νόμισμα.
Κατά το 1330 έφτασε η πανδημία της βουβωνικής πανώλης στην Ανατολία, με αποτέλεσμα ο γερασμένος πλέον Αλέξιος να «φύγει» από την ασθένεια αυτή. Ο γιός και διάδοχός του, Ανδρόνικος Γ΄ πέθανε από την ίδια ασθένεια μόλις δύο έτη αργότερα. Μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου ξέσπασε σύγκρουση μεταξύ του υιού του, Μανουήλ Β΄ και του αδερφού του, Βασιλείου. Μετά από μια εκτεταμένη διένεξη επικράτησε ο Βασίλειος, σκοτώνοντας τον Μανουήλ, ωστόσο ο Βασίλειος είχε χάσει τον έλεγχο της επαρχίας, καθώς οι αριστοκράτες της περιφέρειας είχαν γίνει ιδιαίτερα δυνατοί.
Ο Βασίλειος δεν υπήρξε δημοφιλής στον λαό της πρωτεύουσας, με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να έχει προσωπική φρουρά για να μην του επιτεθούν οι κάτοικοι της Τραπεζούντας. Την κατάσταση εκμεταλλεύτηκε ο Τούρκος Χασάν, ο οποίος επιτέθηκε στην πόλη το 1335. Η πρωτεύουσα σώθηκε χάρη σε μια καταιγίδα, η οποία αποσυντόνισε τους επιτιθέμενους. Ο Αυτοκράτορας δολοφονήθηκε από την γυναίκα του, Ειρήνη Παλαιολογίνα, η οποία και σφετερίστηκε τον θρόνο το 1340, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ανοιχτά εμφύλιος πόλεμος.
Παρουσιάστηκαν τρεις φατρίες οι οποίες προσπάθησαν να πάρουν τον θρόνο, με τις μάχες μεταξύ τους να είναι σκληρές. Οι Τούρκοι για ακόμη μια φορά βρήκαν την ευκαιρία να λεηλατήσουν τον Πόντο, φτάνοντας ως τα περίχωρα της Τραπεζούντας, ωστόσο η πόλη για ακόμη μια φορά στάθηκε τυχερή, καθώς μια επιδημία αποδεκάτισε τους εισβολείς. Ένα έτος μετά την δολοφονία του Βασιλείου, η αδερφή του, Άννα πείστηκε από ευγενείς του Πόντου να αναλάβει δράση, ώστε να εκθρονίσει την Ειρήνη. Οι ίδιοι ευγενείς που βοήθησαν την Άννα να στεφθεί Αυτοκράτειρα το 1341, την εκθρόνισαν μόλις ένα έτος αργότερα, παρότι εκείνη είχε πετύχει μια πολύ σημαντική νίκη ενάντια στους Τούρκους εισβολείς. Οι ευγενείς έδωσαν τον θρόνο στον Ιωάννη Γ΄ για τα επόμενα δυο έτη, ωστόσο λόγω της ανικανότητάς του αντικαταστάθηκε από τον πατέρα του, Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό, σε μια σπάνια ιστορικά συγκυρία, καθώς ο πατέρας διαδέχθηκε τον γιό του στο θρόνο. Ο Μιχαήλ ήταν γιός του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού, ο οποίος όμως έμενε για δεκαετίες μακριά από το κράτος, ενώ παλαιότερα είχε αιχμαλωτιστεί και φυλακιστεί από τους ευγενείς της Τραπεζούντας.
Όταν ο Μιχαήλ, για να αποφύγει την τύχη των προκατόχων του, έδωσε αυξημένα δικαιώματα στους ευγενείς, ο λαός της Τραπεζούντας ξεσηκώθηκε, καθώς οι άνθρωποι είχαν εξουθενωθεί από την πολιτική αστάθεια την οποία οι ευγενείς προκαλούσαν επί τόσα έτη. Οι εχθροί του κράτους βρήκαν ευκαιρία να επιτεθούν εκ νέου, και ενώ ο Μιχαήλ κατάφερε να αντιμετωπίσει επιτυχώς τους Τούρκους, δεν συνέβη το ίδιο με τους Γενουάτες. Οι τελευταίοι κατέλαβαν την Κερασούντα, και τελικά απέκτησαν – μέσω συνθήκης – τον έλεγχο του εμπορίου στον Εύξεινο Πόντο. Οι εξελίξεις αυτές επιδείνωσαν ακόμη περισσότερο την θέση του Μιχαήλ, με αποτέλεσμα εκείνος να εκθρονιστεί τελικά από τον Μεγάλο Δούκα Νικήτα, ο οποίος υπήρξε επικεφαλής των ευγενών του Πόντου για τουλάχιστον μια δεκαετία, καθορίζοντας τις εξελίξεις σε μεγάλο βαθμό.
Η επιλογή του Νικήτα για τον θρόνο της Τραπεζούντας, ήταν ο Αλέξιος Γ΄, γιος του Βασιλείου. Ο Αλέξιος είχε την υποστήριξη του Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, Ιωάννη Καντακουζηνό, του οποίου μάλιστα παντρεύτηκε μια συγγενή ονόματι Θεοδώρα. Ο Αλέξιος διάλεξε να μείνει μακριά από την Τραπεζούντα, ώστε να αποφύγει τις μηχανορραφίες των ευγενών. Βρήκε έναν πιστό σύμμαχο στο πρόσωπο του Μιχαήλ Παναρέτου, ο οποίος εκτός από στρατηγός, υπήρξε και ιστορικός, χάρη στο χρονικό του οποίου γνωρίζουμε λεπτομέρειες για πολλά από τα γεγονότα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
Παράλληλα, για να ασφαλίσει τα σύνορά του, σύναψε συμμαχία με το εμιράτο των Ακ – Κογιουνλού, παντρεύοντας την αδερφή του με τον Εμίρη του τουρκικού κράτους. Καταλαβαίνοντας πως ο Αλέξιος έχει ισχυροποιήσει την θέση του, ο Δούκας Νικήτας εξεγέρθηκε το 1354. Η εξέγερση απέτυχε παταγωδώς, και ο Νικήτας πιάστηκε αιχμάλωτος από τον Αυτοκράτορα. Μικρότερες εξεγέρσεις από τους ευγενείς καταπνίγηκαν μέσα στην επόμενη δεκαετία.
Ο Αλέξιος, επιθυμώντας να παγιώσει την θέση του, φέρθηκε με επιείκεια στους ηττημένους ευγενείς. Γνωρίζοντας την άσχημη κατάσταση του στρατού του, προσπάθησε να εξουδετερώσει τους αντιπάλους του με την διπλωματία των συνοικεσίων, συνάπτοντας συμμαχίες με τα γύρω κράτη και δίνοντας όλες τις κόρες του για γάμο σε γειτονικούς βασιλείς και εμίρηδες.
Ωστόσο, δεν κατάφερε να κρατήσει τον έλεγχο στις σχέσεις του κράτους με τους Ιταλούς, καθώς αναγκάστηκε να παραχωρήσει σημαντικά ναυτικά δικαιώματα στους Βενετούς, ενώ οι τελευταίοι προσπάθησαν να τον εκθρονίσουν. Παρά την αποτυχία του σε αυτόν τον τομέα, ο Αλέξιος κρίθηκε συνολικά ως επιτυχημένος Αυτοκράτορας, καθώς κατάφερε να σταματήσει τον εμφύλιο σπαραγμό και τις έριδες, οι οποίες είχαν φτάσει το κράτος του στο χείλος της καταστροφής πριν την ανάρρησή του. Έφυγε από τη ζωή το 1390, έχοντας βασιλεύσει σαράντα ολόκληρα χρόνια και έχοντας χαρίσει στο κράτος του, αλλά και στον Πόντο την τελευταία περίοδο ευημερίας του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κανδηλάπτης – Κάνις Γεώργιος (2000), Οι Μεγάλοι Κομνηνοί, Θεσσαλονίκη: εκδ. Αδερφών Κυριακίδη
- Σαββίδης Αλέξιος (2009), Ιστορία της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας (1204-1461), Θεσσαλονίκη: εκδ. Αδερφών Κυριακίδη
