Της Γεωργίας Παπαδοπούλου,
Το «Σύνδρομο του Επιζώντα», γνωστό και ως «Ενοχή του Επιζώντα», είναι ένα σύνθετο ψυχολογικό φαινόμενο που έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των ειδικών στον τομέα της ψυχικής υγείας. Εμφανίζεται σε άτομα που έχουν επιβιώσει από καταστάσεις όπου άλλοι είτε τραυματίστηκαν σοβαρά είτε έχασαν τη ζωή τους. Συχνά συνοδεύεται από έντονα συναισθήματα ενοχής, θλίψης και άγχους, καθώς οι επιζώντες μπορεί να αισθάνονται ότι δε θα έπρεπε να έχουν επιβιώσει ή ότι φέρουν ευθύνη για την τύχη των άλλων, παρόλο που δεν έχουν πραγματική ευθύνη. Το σύνδρομο αυτό εμφανίζεται συχνά μετά από πολέμους, φυσικές καταστροφές, σοβαρά ατυχήματα, ή τραυματικά γεγονότα μεγάλης έκτασης. Στην αγγλική βιβλιογραφία συναντάται με τους όρους “Survivor Syndrome” ή “Survivor’s Guilt”.
Ο όρος «Ενοχή του Επιζώντα» (Survivor’s Guilt) εισήχθη για πρώτη φορά το 1943 από τους ψυχιάτρους Stanley Cobb και Erich Lindemann. Η ενοχή αυτή μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, άλλοτε να είναι έντονη και επίμονη και άλλοτε να εκδηλώνεται προσωρινά, ανάλογα με τις συνθήκες και το πλαίσιο της τραυματικής εμπειρίας. Έρευνες έχουν δείξει ότι η τραυματογενής ενοχή είναι ιδιαίτερα συχνή μεταξύ ατόμων που έχουν εκτεθεί σε σοβαρά ψυχοτραυματικά γεγονότα και συχνά συνδέεται με αυξημένα συμπτώματα ψυχοπαθολογίας, καθώς και με αυτοκτονικό ιδεασμό. Οι πρώτες αναφορές του φαινομένου εντοπίζονται σε ψυχαναλυτικά κείμενα που μελετούσαν τις εμπειρίες επιζώντων του Ολοκαυτώματος και της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα.
Διάγνωση
Σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, το “Survivor Guilt” («Ενοχή του Επιζώντα») δεν αποτελεί αυτόνομη διαγνωστική κατηγορία στο DSM-5. Ωστόσο αναγνωρίζεται ως σύμπτωμα που μπορεί να εμφανιστεί στο πλαίσιο άλλων διαταραχών, κυρίως της Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες (PTSD) και των καταθλιπτικών διαταραχών. Η «ενοχή του επιζώντα» είχε συμπεριληφθεί ρητά στο DSM-III ως σύμπτωμα της ΔΜΤΣ, βάσει ερευνών που πραγματοποιήθηκαν σε βετεράνους του πολέμου του Βιετνάμ, οι οποίοι εμφάνιζαν υψηλά επίπεδα ενοχής μετά την επιβίωσή τους. Στη συνέχεια, το σύμπτωμα διατηρήθηκε στο DSM-IV-TR, ωστόσο αφαιρέθηκε από τα επίσημα διαγνωστικά κριτήρια στο DSM-5-TR, όπου πλέον η ενοχή αντιμετωπίζεται ως ένα από τα πιθανά χαρακτηριστικά των αρνητικών αλλαγών στη διάθεση, που συνοδεύουν τη ΔΜΤΣ.
Αν και η «ενοχή του επιζώντα» δεν έχει πια ξεχωριστή διαγνωστική βαρύτητα, εξακολουθεί να έχει σημαντική ψυχολογική και κλινική σημασία, καθώς παραμένει κοινό σύμπτωμα σε επιζώντες τραυματικών γεγονότων, όπως φυσικές καταστροφές, τροχαία δυστυχήματα, μαζικές επιθέσεις ή πολεμικές συγκρούσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλά από τα άτομα αυτά παρουσιάζουν έντονα συναισθήματα ενοχής, ακόμα κι όταν δε φέρουν καμία αντικειμενική ευθύνη για την έκβαση του συμβάντος.
Ποιοι επηρεάζονται από το «Σύνδρομο Επιζώντα»
Η «ενοχή του επιζώντα» (survivor’s guilt) και το «σύνδρομο του επιζώντα» (survivor syndrome) αποτελούν ψυχολογικά φαινόμενα που εμφανίζονται σε άτομα τα οποία έχουν επιβιώσει από τραυματικές εμπειρίες στις οποίες άλλοι υπέστησαν σοβαρότερες συνέπειες ή έχασαν τη ζωή τους. Συχνά παρατηρούνται σε βετεράνους πολέμου και πρόσφυγες που έχουν βιώσει βίαιες συγκρούσεις, σε επιζώντες γενοκτονιών, τρομοκρατικών επιθέσεων ή του Ολοκαυτώματος, καθώς και σε άτομα που διασώθηκαν από φυσικές καταστροφές όπως σεισμοί, τσουνάμι, πλημμύρες ή πυρκαγιές. Επίσης, το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται συχνά σε περιπτώσεις σοβαρών ατυχημάτων —όπως τροχαία ή αεροπορικά δυστυχήματα— όταν οι επιζώντες θρηνούν για την απώλεια συγγενών ή φίλων.
Σε πιο προσωπικό επίπεδο, η «ενοχή του επιζώντα» μπορεί να εκδηλωθεί και σε ασθενείς που επέζησαν σοβαρών ασθενειών, όπως ο καρκίνος, κυρίως όταν γνωστοί τους με την ίδια διάγνωση δεν τα κατάφεραν. Αντίστοιχα συναισθήματα έχουν καταγραφεί και σε επιζώντες πανδημιών ή υγειονομικών κρίσεων, όπως στην περίπτωση του COVID-19. Επιπλέον, το «σύνδρομο του επιζώντα» μπορεί να αφορά εργαζόμενους που διατήρησαν τη θέση τους σε περιβάλλοντα μαζικών απολύσεων, βιώνοντας ενοχές, άγχος και συναισθηματική εξάντληση. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των περιπτώσεων είναι η παρουσία έντονου ψυχολογικού και συναισθηματικού φορτίου, το οποίο συχνά εκδηλώνεται με ενοχές, άγχος, καταθλιπτικά συμπτώματα και δυσκολία προσαρμογής στην καθημερινότητα μετά το τραύμα.
«Ενοχής του Επιζώντα» και αυτοκτονικότητα
Ιδιαίτερη σημασία έχει η συσχέτιση της ενοχής του επιζώντα με την αυτοκτονικότητα. Έρευνες έχουν δείξει ότι η παρουσία αυτής της μορφής ενοχής μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο αυτοκτονικών σκέψεων και συμπεριφορών, καθώς η επιβίωση μετά από ένα θανατηφόρο ή καταστροφικό γεγονός συχνά συνοδεύεται από εσωτερικευμένη σύγκρουση, αυτοκατηγορία και αίσθηση ματαιότητας. Η συστηματική μελέτη του φαινομένου έχει περιοριστεί τα τελευταία χρόνια, όμως η κατανόησή του παραμένει κρίσιμη, προκειμένου να μην αποκλείονται από τη θεραπευτική υποστήριξη άτομα που δεν πληρούν τυπικά τα κριτήρια για ΔΜΤΣ, αλλά βιώνουν εξίσου επώδυνα συμπτώματα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Symptomatology and management of acute grief,psychiatryonline.org, διαθέσιμο εδώ
- Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5), psychiatry.org, διαθέσιμο εδώ
- Shame and guilt in the suicidality related to traumatic events: A systematic literature review, frontiersin.org, διαθέσιμο εδώ
