Του Κυριάκου Χατζησάββα,
Το 1572 και μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των θρησκευτικών πολέμων, που συντάραξαν την Γαλλία κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, έλαβε χώρα η σφαγή της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου. Συγκεκριμένα, η βασιλική κυβέρνηση θέλοντας φαινομενικά να επιφέρει την ανακωχή, προσκάλεσε στο Παρίσι τους ηγέτες της προτεσταντικής κοινότητας για τον εορτασμό του γάμου του προτεστάντη πρίγκιπα, Ερρίκου της Ναβάρας, με την αδελφή του βασιλιά της Γαλλίας.
Ωστόσο, λίγες μέρες μετά, και συγκεκριμένα στη γιορτή του Αγίου Βαρθολομαίου, στις 24 Αυγούστου, η πλειονότητα των διακεκριμένων προτεσταντών του Παρισιού δολοφονήθηκαν με εντολές του βασιλικού συμβουλίου, με το οργισμένο καθολικό πλήθος να συνεχίζει τις σφαγές εις βάρος χιλιάδων προτεσταντών. Αυτή η συντονισμένη επίθεση εξαπλώθηκε και σε άλλες περιοχές οδηγώντας τους ζώντες προτεστάντες στην αποκήρυξη της πίστης τους αλλά και στην προσφυγοποίηση. Παρακάτω, θα μελετήσουμε την ερμηνεία της σφαγής αυτής από τους Ουγενότους και την προτεσταντική προπαγάνδα.
Οι χιλιάδες πρόσφυγες που κατέφτασαν μέχρι το χειμώνα στη Γενεύη, η οποία υπήρξε προτεσταντικό προπύργιο, επιβεβαίωσαν τα νέα, που είχαν ήδη φτάσει στη πόλη, σχετικά με τη σφαγή. Το κλίμα τρόμου διογκώθηκε από τις εξιστορήσεις των προσφύγων καθώς κι από τις υπερβολές τους σχετικά με τον αριθμό των νεκρών. Μία ψεύτικη είδηση σχετικά με τη δολοφονία των ηγετικών μορφών της προτεσταντικής μειονότητας, του πρίγκιπα του Conde και του Ερρίκου της Ναβάρας, καθώς και η φημολογία επίθεσης καθολικών στην πόλη με στόχο τη δολοφονία του ηγέτη του μεταρρυθμιστικού κινήματος και διαδόχου του Καλβίνου, Theodore Beza, ενέτειναν τον πανικό εντός της πόλης.
Οι Ουγενότοι αντιλαμβάνονταν τα γεγονότα των σφαγών ως δείγμα θεϊκής οργής και βιβλική τιμωρία. Η δραματική μείωση του αριθμού των καλβινιστών, τόσο λόγω των σφαγών, όσο και λόγω των υποχρεωτικών αποκηρύξεων της θρησκείας, καθώς και το συλλογικό τραύμα της κοινότητας, οδήγησαν στη συσπείρωση της προτεσταντικής ηγεσίας. Οι Ουγενότοι ηγέτες προέβησαν σε μία εκδοτική εκστρατεία με σκοπό την ανακούφιση των Καλβινιστών και την επανάκτηση όσων αποκήρυξαν τη θρησκεία. Μέσα από τα κείμενα τους προσπάθησαν να εμψυχώσουν τους καθημαγμένους ομόθρησκούς τους, αλλά και να προειδοποιήσουν σχετικά με τα δεινά της αποστασίας, κάνοντας έκκληση για επιστροφή στο λόγο του Ευαγγελίου.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν το συγγραφικό έργο του πάστορα Goulart, ο οποίος καλούσε τους αποστάτες Καλβινιστές να «εγκαταλείψουν τη συναγωγή του Αντίχριστου και να επιστρέψουν πάραυτα στην εκκλησία του Θεού». Το Δεκέμβριο του ίδιου έτους, η Εταιρεία των Παστόρων της Γενεύη καλούσε όσους είχαν αποκηρύξει τον προτεσταντισμό να παρουσιαστούν αυτοβούλως στο συμβούλιο των πρεσβυτέρων και να παραδεχθούν το λάθος τους. Η ντροπή που χαρακτήριζε τους εξαναγκασμένους αποστάτες φανερώθηκε από τον αριθμό των μόλις 100 ατόμων που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα τις επόμενες 3 εβδομάδες.
Ωστόσο, η Καλβινιστική συγγραφική παραγωγή δεν περιορίστηκε στην περιγραφή της σφαγής ως μιας βιβλικής δοκιμασίας, αλλά επιχείρησε να ανακαλύψει τους υπαίτιους αυτής. Τα βίαια γεγονότα παρουσιάστηκαν ως μέρος τους σχεδίου της εξάλειψης των Προτεσταντών από τον ευρωπαϊκό χώρο, με επικεφαλής τη Ρώμη. Παράλληλα, ενώ υπήρξε φανερός από την πρώτη στιγμή ο πρωταγωνιστικός ρόλος του βασιλιά Καρόλου Θ’ στην ενορχήστρωση των σφαγών, η Καλβινιστική προπαγάνδα επέλεξε να μην επιτεθεί, τουλάχιστον κατά την πρώτη φάση της, στη μοναρχία παρά μόνο έμμεσα και αποσπασματικά.
Υπήρχαν δύο κύριοι λόγοι για το παραπάνω. Αρχικά, την επομένη των σφαγών το έργο της προτεσταντικής προπαγάνδας απορροφήθηκε στην επανασυγκρότηση των γαλλικών εκκλησιών. Δεύτερο, επιχείρησε να απαντήσει στη συνεχή δυσφήμηση της καθολικής εκδοτικής μηχανής, η οποία μεταξύ άλλων χαρακτήριζε τους Ουγενότους στασιαστές. Οι συνεχείς απαντήσεις μέσω του εκδοτικού μηχανισμού της Γενεύης σχετικά με τις κατηγορίες περί ανταρσίας οδήγησαν στη δυσφορία του μονάρχη. Αυτή εκφράστηκε μέσω του πρέσβη του Καρόλου Θ΄ στην ελβετική ομοσπονδία. Η παραπάνω ενέργεια φανερώνει την έντονη ανησυχία που δημιουργούσε η συνεχής προτεσταντική προπαγάνδα με αποδέκτριες κρίσιμες περιοχές για το γαλλικό στέμμα, όπως ο λουθηρανικός γερμανικός νότος και το βασίλειο της Πολωνίας. Την ίδια ώρα, η νομιμοποίηση της εξουσίας του Καρόλου Θ’, λόγω των πολυάριθμων σφαγών, αμφισβητούνταν τόσο εντός όσο και εκτός του βασιλείου λόγω των ολέθριων σφαλμάτων στα οποία υπέπεσε ο μοναρχικός προπαγανδιστικός μηχανισμός.
Τα παραπάνω λάθη κατέστησαν φανερά μέσω της έντυπης ουγενοτικής απάντησης που ήρθε το 1573 στη Γενεύη. Ο άγνωστος συγγραφέας υπό το ψευδώνυμο “Wolfgang Prisbach, Πολωνός” αντιπαρέβαλε στο έργο τους 3 διαδοχικές εξιστορήσεις των γεγονότων από τον καθολικό μηχανισμό, καταδεικνύοντας τις αντιφάσεις μεταξύ τους.
Αρχικά, οι σφαγές είχαν παρουσιαστεί ως οχλοκρατική εκδήλωση οργανωμένη από τους Guise, κατά της βούλησης του Καρόλου Θ’, ενώ στη συνέχεια παρουσιάστηκε ως απόφαση του Γάλλου μονάρχη, ο οποίος είχε εξαναγκαστεί να δράσει αμυντικά απέναντι στην εξελισσόμενη συνωμοσία του προτεστάντη Coligny ενάντια στη βασιλική οικογένεια. Ακόμη και σε αυτό το έργο, ωστόσο, ο προτεστάντης συγγραφέας απέφυγε να καταδείξει τον μονάρχη ως τον πραγματικό υπαίτιο, υποδεικνύοντας τον Πάπα και τη Ρώμη ως τους ενορχηστρωτές της σφαγής. Η αποκάλυψη του πρωταγωνιστικού ρόλου του Γάλλου μονάρχη ήρθε μόνο μέσα από τους μηχανισμούς της καθολικής προπαγάνδας, καταδεικνύοντας έτσι και το θρησκευτικό ζήτημα ως τη βασική αιτίαση των σφαγών, εκθέτοντας ανεπανόρθωτα τον Κάρολο. Ήταν πλέον φανερό πως ο βασιλιάς είχε παρεκκλίνει από την παραδοσιακή ειρηνευτική πολιτική που χαρακτήριζε τον γαλλικό θρόνο βάσει και των βασιλικών διαταγμάτων που είχαν υπογραφεί μέχρι τότε και τα οποία είχε παραβεί με τη δράση του.
Το παραπάνω υπήρξε και ο βασικός άξονας στην γραπτή απάντηση του Φραγκίσκου Πόρτου στον Carpentier. Ο προτεστάντης καθηγητής νομικής Carpentier μετά τα γεγονότα των σφαγών είχε προσχωρήσει στο στρατόπεδο των καθολικών, συνδράμοντας σημαντικά στον εκδοτικό τους μηχανισμό. Συγκεκριμένα, στη δημόσια επιστολή του έθεσε στο στόχαστρο του τον Beza, ο οποίος, σύμφωνα με τον Carpentier, είχε διαβρώσει εκ των έσω το φιλειρηνικό προτεσταντικό κίνημα και είχε ως απώτερο στόχο την κατάλυση της έννομης τάξης στο βασίλειο. Ο καθηγητής κατηγορούσε ανοικτά ως υπαίτιους της σφαγής τους συνωμότες της Γενεύης, οι οποίοι είχαν αναγκάσει τον μονάρχη να παρέμβει.
Ακολούθησαν η απάντηση του Πόρτου και στη συνέχεια το “De furoribus Gallicus” του Francois Hotman. Τα δύο αυτά έργα προχώρησαν στην ιστορική εξιστόρηση των θρησκευτικών πολέμων της Γαλλίας και την προβολή των Ουγενότων ως νόμιμα αμυνόμενων. Χρησιμοποιώντας τα πολλαπλά ειρηνευτικά βασιλικά διατάγματα που επέτρεπαν την υπό όρους άσκηση της προτεσταντικής πίστης εντός του βασιλείου, ο Πόρτος παρουσίαζε τους προτεστάντες ως φιλειρηνικούς και αφοσιωμένους στο γαλλικό στέμμα. Ακόμη, επιχείρησε να αγιοποιήσει την προτεσταντική πόλη της Γενεύης αφηγούμενος τη δράση και τη σημαντικότητα της καθώς και τον ηγέτη του κινήματος, Beza. Ο Hotman με τη σειρά του προχώρησε στην προσπάθεια αγιοποίησης του στοχευμένου από την καθολική προπαγάνδα, Coligny. Παραθέτοντας τις αντιφάσκουσες βασιλικές επιστολές που ακολούθησαν τη σφαγή καθώς και άλλες καθολικές εκδόσεις παρουσίασε τα γεγονότα της νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου ως αποτέλεσμα μιας βασιλικής πλεκτάνης και μιας καθολικής συνωμοσίας κατά του Προτεσταντισμού.
Την εποχή που θα ακολουθούσε τόσο η προτεσταντική όσο και η καθολική προπαγάνδα, θα έπαιρναν ένα εντελώς διαφορετικό ύφος. Η απουσία της εμπλοκής του βασιλιά στη σφαγή του 1572 από την προτεσταντική προπαγάνδα, θα έδινε τη θέση της σε μία συνεχή επίθεση απέναντι στον μονάρχη και την μητέρα του. Μεταξύ του 1574 και του 1578, η προπαγάνδα και των δύο θρησκευτικών στρατοπέδων θα είχε μοναρχικό και πολλές φορές τυραννοκτόνο περιεχόμενο, με το στέμμα να βρίσκεται πλέον στο στόχαστρο και των δύο στρατοπέδων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κώστας Γαγανάκης (2003), Ο πόλεμος των λέξεων: Θρησκευτική διαμάχη και προπαγάνδα στην Γαλλία τον καιρό της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου, εκδ. Νεφέλη
- Mack P. Holt (1995), The French Wars of Religion, 1562-1629, εκδ. Cambridge University Press
- Merry E. Wiesner-Hanks (2008), Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789, εκδ. Ξιφαράς
