Του Κωνσταντίνου Μπαρτζώκα,
Η πρόσφατη θύελλα αντιδράσεων γύρω από το τραγούδι του Light, “Polo”, έφερε στο προσκήνιο ένα φλέγον θέμα που όμως δε λαμβάνει τη δέουσα προσοχή: τη συστηματική κανονικοποίηση του μίσους μέσα από τη μουσική. Οι προσβλητικοί στίχοι κατά ατόμων με αναπηρίες πυροδότησαν έντονες αντιδράσεις από συλλόγους και οργανώσεις, ενώ ο καλλιτέχνης αναγκάστηκε να απολογηθεί και να δεσμευτεί για αλλαγή των στίχων. Ωστόσο, το πρόβλημα είναι πολύ βαθύτερο από έναν μεμονωμένο «ατυχή» στίχο.
Η τραπ, όπως και άλλες μορφές σύγχρονης μουσικής, έχει μετατραπεί σε μια βιομηχανία όπου το μίσος, ο σεξισμός, ο ρατσισμός και η κακοποίηση «ντύνονται» με πιασάρικα beats και γίνονται… επιτυχίες. Έρευνες όπως αυτή των Weitzer & Kubrin για τον μισογυνισμό στη ραπ μουσική δείχνουν πως σχεδόν το ένα τέταρτο των τραγουδιών περιέχει άμεσες ή έμμεσες προσβολές κατά των γυναικών, με επαναλαμβανόμενα μοτίβα που περιλαμβάνουν βία, εξευτελισμό και αντικειμενοποίηση. Μέσω τέτοιας μουσικής εσωτερικεύουν ακόμα και οι ίδιες οι γυναίκες τον μισογυνισμό και συμμετέχουν ενεργά σε ένα αφήγημα που μόνο για χάρη τους δε λειτουργεί. Το θέμα δεν περιορίζεται στο φύλο: στερεότυπα για τις μειονότητες, ρατσιστικά υπονοούμενα και άλλες μορφές τοξικότητας περνούν καθημερινά απαρατήρητες από το ευρύ κοινό.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή η μουσική έχει μια μοναδική δύναμη: μπορεί να κάνει το φαινομενικά αδιανόητο… αποδεκτό. Όταν οι λέξεις τυλίγονται σε ρυθμούς που χορεύουμε και τραγουδάμε, χάνουν το βάρος τους — ή έτσι νομίζουμε. Στην πραγματικότητα, η συνεχής έκθεση σε μισογυνικές και ρατσιστικές εικόνες δημιουργεί μια κουλτούρα όπου τέτοιες ιδέες φαίνονται φυσιολογικές, ακόμη και “cool”. Η Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία το δήλωσε ξεκάθαρα στην πρόσφατη ανακοίνωσή της: «Όταν ένας καλλιτέχνης με τέτοια επιρροή στους νέους καταφεύγει [συνειδητά, για τα views και το χρήμα] σε στίχους που αποπνέουν μισαναπηρισμό και σεξισμό […] αυτό είναι ντροπή για το ανθρώπινο είδος.»
Η ευθύνη δε βαραίνει μόνο τους καλλιτέχνες. Η μουσική βιομηχανία, οι δισκογραφικές εταιρείες και οι πλατφόρμες streaming συστηματικά προωθούν περιεχόμενο που σοκάρει γιατί πουλάει. Η τραπ, όπως και άλλα παρακλάδια του hip-hop, δεν είναι καινούργιο φαινόμενο όσον αφορά την αναπαραγωγή βίαιων, σεξιστικών ή ρατσιστικών αφηγημάτων. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, οι μεγάλες δισκογραφικές εταιρείες προώθησαν μια στροφή προς το πιο σκληρό και ακραίο περιεχόμενο, αναγνωρίζοντας ότι το σοκ πουλούσε. Η ερευνήτρια Jennifer Lena κατέγραψε ότι από το 1988 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’90, οι πολυεθνικές δισκογραφικές προώθησαν σχεδόν έξι φορές περισσότερα hardcore κομμάτια σε σύγκριση με τις μικρότερες ανεξάρτητες δισκογραφικές εταιρίες (independent labels).
Η Carmen Ashhurst-Watson, πρώην πρόεδρος της Def Jam, παραδέχθηκε πως όταν οι πολυεθνικές άρχισαν να κυριαρχούν στη σκηνή, τα κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα περιορίστηκαν έναντι ενός στίχου που προκαλούσε περισσότερο. Σήμερα, αυτή η λογική συνεχίζεται και ενισχύεται από τους αλγορίθμους των streaming πλατφορμών, που προωθούν περιεχόμενο με βάση το πόσο viral μπορεί να γίνει, συχνά ανεξάρτητα από το αν το περιεχόμενο είναι τοξικό ή όχι.
Η επιστημονική έρευνα υποστηρίζει ότι αυτό το περιεχόμενο έχει πραγματικές και μετρήσιμες συνέπειες. Η μελέτη των Weitzer και Kubrin σε περισσότερα από 400 πλατινένια rap τραγούδια έδειξε ότι το 22% περιείχαν απροκάλυπτο μισογυνισμό, κατηγοριοποιημένο σε επαναλαμβανόμενα μοτίβα όπως τους προσβλητικούς χαρακτηρισμούς και τον διασυρμό γυναικών, τη σεξουαλική αντικειμενοποίηση, τη δυσπιστία και την υποτίμηση, τη νομιμοποίηση της βίας και την εξύμνηση της πορνείας.
Ακόμα και στα υπόλοιπα τραγούδια, που δεν υπήρχε ρητός, εμφανής μισογυνισμός, οι θετικές και ισότιμες αναπαραστάσεις των γυναικών ήταν σχεδόν ανύπαρκτες, κάτι που είναι εξαιρετικά ανησυχητικό. Ο Edward Armstrong, σε δική του ανάλυση 490 gangsta rap τραγουδιών, διαπίστωσε ότι το 22% περιείχαν σκηνές βίας κατά των γυναικών, με το 31% αυτών να περιγράφουν δολοφονίες. Οι Barongan και Hall απέδειξαν μέσα από πειραματική μελέτη ότι άνδρες που άκουγαν σεξιστικούς στίχους παρουσίαζαν μεγαλύτερη επιθετικότητα απέναντι στις γυναίκες, ενώ οι Johnson και συνεργάτες τους διαπίστωσαν αύξηση στις εχθρικές σεξουαλικές πεποιθήσεις μετά από επαναλαμβανόμενη ακρόαση τέτοιων τραγουδιών. Η έρευνα των Martino και άλλων έδειξε ότι η κατανάλωση τραγουδιών με υποτιμητικούς στίχους σχετίζεται με αυξημένα περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης στους εφήβους.
Η Connell και ο Messerschmidt μιλούν για την έννοια της «ηγεμονικής αρρενωπότητας», που ο ανδρισμός ορίζεται από την επιβολή, τη βία και την περιφρόνηση του «άλλου», ενώ ο κοινωνιολόγος Elijah Anderson περιγράφει τον «κώδικα του δρόμου», μια λογική που θέλει τη φυσική και σεξουαλική επιβολή να λειτουργεί ως βασικό νόμισμα αναγνώρισης, ειδικά σε κοινωνικά αποκλεισμένες περιοχές.
Σε αυτό το πλαίσιο, η ιστορική διάκριση απέναντι στους Αφροαμερικανούς έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας κουλτούρας που η επιθετικότητα και η σκληρότητα θεωρούνταν αναγκαίες για την επιβίωση. Ο Anderson εξηγεί ότι ο συνεχής κοινωνικός αποκλεισμός και η βία που δέχονταν οι μαύρες κοινότητες δημιούργησαν ένα περιβάλλον όπου η «αγριάδα» έγινε στρατηγική αυτοπροστασίας. Η μουσική, επομένως, δε γεννά αυτή τη βία εκ του μηδενός, αλλά την αντλεί από τις δομικές αδικίες και τα ιστορικά τραύματα. Την αναπαράγει και τη μεταφέρει, πολλαπλασιάζοντας τις εικόνες εξουσίας και επιβολής σε παγκόσμιο ακροατήριο.
Η ελληνική τραπ δε δημιουργήθηκε από το πουθενά. Αντιθέτως, πατάει πάνω σε δύο βάσεις: αφενός, αντιγράφει σχεδόν δουλικά τη φόρμουλα της αμερικανικής τραπ σκηνής, τόσο ως προς τη θεματολογία όσο και τη γλώσσα και το στυλ, και αφετέρου, φέρει αυθεντικά βιώματα νέων από φτωχότερες κοινωνικές τάξεις, που είδαν στη μουσική έναν τρόπο να διεκδικήσουν φωνή και ορατότητα.
Καλλιτέχνες όπως ο συγκεκριμένος, μεγάλωσαν σε δύσκολες συνθήκες και δεν προέρχονται από τα «σαλόνια». Ωστόσο, όλα αυτά δεν αναιρούν σε καμία περίπτωση την ευθύνη που φέρουν. Το ότι κάποιος μεγάλωσε στο περιθώριο δεν σημαίνει ότι έχει το δικαίωμα να αναπαράγει στερεότυπα που καταπιέζουν άλλες ομάδες, όπως οι γυναίκες, τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ή τα άτομα με αναπηρία. Όταν η τέχνη σου πατάει πάνω στη αποδοχή και προώθηση της βίας, δεν κάνεις «βιωματική μουσική», αυτό που κάνεις είναι κανονικοποίηση της κακοποίησης!
Ο εν λόγω καλλιτέχνης, δεν είναι πρωτάρης στις προβληματικές αναφορές. Έχει ήδη μια σειρά από τραγούδια που κυριαρχούν απειλές κατά συντρόφων, glorification της ζήλιας και της βίας, και λεκτικές επιθέσεις που προωθούν την ιδέα πως ο άντρας έχει δικαίωμα να «τελειώνει» τη γυναίκα που τον πρόδωσε («Ξέρεις ότι θα σε σκότωνα, αν με πλήγωνες θα το ‘κανα» Light – OJ). Δεν είναι μόνος του. Καλλιτέχνες όπως οι iLLEOo, Mad Clip, Mente Fuerte, Trannos, Toquel, SCAR, Casino, Bossikan, SNIK, έχουν συνδέσει τα ονόματά τους με στίχους που αναπαράγουν συστηματικά ρατσισμό, σεξισμό, ομοφοβία, slut shaming και ρητορική που φλερτάρει ανοιχτά με την κακοποίηση. Το πρόβλημα είναι ότι, επειδή αυτή η τοξικότητα έχει γίνει τόσο κοινή, πλέον περνάει απαρατήρητη. Κανείς δε σοκάρεται από τίποτα πλέον κι αυτό είναι ίσως πιο επικίνδυνο και από τους ίδιους τους στίχους. Η σιωπή και η ανοχή δείχνουν ότι το μίσος έχει ενσωματωθεί στη mainstream κουλτούρα.
Και το χειρότερο; Δεν υπάρχουν πραγματικές συνέπειες. Πολύ σπάνια βλέπουμε καλλιτέχνες να χάνουν μεγάλα συμβόλαια, να ακυρώνονται συναυλίες ή να αποσύρονται τραγούδια από τις πλατφόρμες. Συνήθως, μετά τον σάλο, ακολουθεί μια πρόχειρη απολογία στα social media, ένα «συγγνώμη αν προσβλήθηκε κάποιος», και έπειτα όλα συνεχίζουν κανονικά μέχρι τον επόμενο κύκλο προσβολών. Αυτοί που «σοκάρονται» δημόσια είναι κι αυτοί που στηρίζουν και διαφημίζουν το επόμενο βήμα αυτών των καλλιτεχνών. Το μοτίβο επαναλαμβάνεται: η συγγνώμη λειτουργεί απλώς ως εργαλείο για να ηρεμήσουν τα πνεύματα για λίγο, χωρίς καμία ουσιαστική αλλαγή. Και η κοινωνία; Όλο και πιο απρόθυμη να αντιδράσει, έχοντας εσωτερικεύσει τη σεξιστική και βίαιη ρητορική ως κάτι αναμενόμενο, σχεδόν «φυσιολογικό». Έτσι, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, στον οποίο η τοξική αρρενωπότητα και η κουλτούρα της κακοποίησης συντηρούνται, εξαπλώνονται, εδραιώνονται κάτω από τον μανδύα της «καλλιτεχνικής έκφρασης».
Σε όλο αυτό το πλαίσιο, τα media παίζουν καθοριστικό ρόλο. Από τη μία πλευρά υιοθετούν έναν τόνο σοκ και αποτροπιασμού κάθε φορά που ξεσπά ένα σκάνδαλο, από την άλλη όμως ενισχύουν την ίδια κουλτούρα μέσα από αναπαραγωγές, viral άρθρα και τον εξωραϊσμό της τραπ ως «αυθεντικής φωνής της νεολαίας». Η υποκρισία αυτή είναι εμφανής ιδιαίτερα όταν πρόκειται για μειονότητες, όπως τα άτομα με αναπηρία: εκεί το ενδιαφέρον εξαντλείται σε εντυπωσιακούς τίτλους και στιγμιαία αγανάκτηση. Όμως η ορατότητα και η ισότητα δεν χτίζονται με περιστασιακές εκρήξεις ηθικού πανικού. Απαιτούν σταθερές πολιτικές ένταξης, πραγματική προσβασιμότητα, εκπροσώπηση στα μέσα και στη δημόσια σφαίρα. Αν δεν αλλάξει συνολικά η κουλτούρα και το θεσμικό πλαίσιο, η μουσική που εκφράζει αποκλεισμό και μίσος θα βρίσκει πάντα πρόσφορο έδαφος για να θριαμβεύει.
Η μουσική έχει τεράστια δύναμη: μπορεί να απελευθερώσει, να θεραπεύσει, να ενώσει. Όμως όταν εργαλειοποιείται για να κανονικοποιήσει το μίσος, γίνεται επικίνδυνη. Όσο αποδεχόμαστε το μίσος ως «στυλ» ή «ακίνδυνη πρόκληση», θα το βλέπουμε να διεισδύει όλο και βαθύτερα στην κοινωνία μας. Το ερώτημα είναι: θα συνεχίσουμε να χορεύουμε στον ρυθμό του ή θα αλλάξουμε μελωδία;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Adams, Terri M.(2006), and Douglas B. Fuller,The Words Have Changed but the Ideology Remains the Same: Misogynistic Lyrics in Rap Music, journals.sagepub.com, διαθέσιμο εδώ
-
Weitzer, Ronald& Charis E. Kubrin(2009), Misogyny in Rap Music: A Content Analysis of Prevalence and Meanings-Men and Masculinities, journals.sagepub.com, διαθέσιμο εδώ
- Armstrong, Edward G(2001), Gangsta Misogyny: A Content Analysis of the Portrayals of Violence Against Women in Rap Music, 1987–1993, researchgate.net,διαθέσιμο εδώ
- D.Herd(2014), Conflicting Paradigms on Gender and Sexuality in Rap Music: A Systematic Review, link.springer.com, διαθέσιμο εδώ
- Light: Σάλος με τους μισαναπηρικούς στίχους σε τραγούδι του- Η συγνώμη του τράπερ, news247.gr, διαθέσιμο εδώ
- Πόσο “κακοποιητικοί” είναι οι στίχοι στην ελληνική τραπ; , lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
