Της Αναστασίας Δάβαρη,
Για περισσότερους από έξι αιώνες, το Οθωμανικό Σουλτανάτο κυριάρχησε σε Ανατολή και Δύση και έγραψε τη δική του μεγαλοπρεπή σελίδα στην ιστορία του κόσμου. Από τις νομαδικές απαρχές του στη Μικρά Ασία, έως τα ανάκτορα της Κωνσταντινούπολης, οι Οθωμανοί σουλτάνοι κατέκτησαν, διοίκησαν και διαμόρφωσαν μία από τις πιο πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες στην ιστορία.
Η απαρχή του σουλτανάτου χρονολογείται γύρω στο 1299, όταν ο Οσμάν Α΄ έθεσε τα θεμέλια ενός μικρού μουσουλμανικού εμιράτου. Ο γιος του, Ορχάν Α΄, ήταν αυτός που έκανε το πρώτο βήμα της επέκτασης προς τη Βαλκανική Χερσόνησο και ο Μουράτ Α΄ ήταν εκείνος που καθιέρωσε την παρουσία των Οθωμανών στην Ευρώπη. Εν συνεχεία, ο Βαγιαζήτ Α΄, γνωστός και ως «Κεραυνός», συνέχισε την ταχύτατη εξάπλωση του οθωμανικού σουλτανάτου, η οποία, όμως, ανακόπηκε προσωρινά εξαιτίας της ήττας των Οθωμανών από τον Ταμερλάνο στη μάχη της Άγκυρας το 1402.
Το σημείο καμπής για το σουλτανάτο ήρθε το 1453, όταν ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη, μετατρέποντάς την σε πρωτεύουσα του νέου Ισλαμικού Κόσμου. Ο Μωάμεθ Β’ δεν ήταν μόνο στρατιωτικός ηγέτη, ήταν μορφωμένος, γνώστης πολλών γλωσσών και ένθερμος υποστηρικτής των επιστημών και των τεχνών. Υπό την ηγεσία του, αλλά και υπό τον σχεδιασμό των διαδόχων του, η Κωνσταντινούπολη μετατράπηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα αστικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά κέντρα της εποχής.
Ο Οθωμανός σουλτάνος δεν ήταν απλώς μονάρχης. Ήταν ταυτόχρονα θρησκευτικός ηγέτης, ανώτατος στρατιωτικός ηγέτης και ο ανώτατος άρχων της δικαστικής εξουσίας. Ο Σελίμ Α΄, πατέρας του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή, ήταν αυτός που επέκτεινε την αυτοκρατορία μέχρι τη Μέκκα και τη Μεδίνα, τους τόπους που γεννήθηκε και έζησε ο Μωάμεθ, καθιερώνοντας έτσι τον τίτλο του «χαλίφη» από τους Αββασίδες της Αιγύπτου για τους Οθωμανούς.
Ο Σουλεϊμάν Α΄, ο επονομαζόμενος «Μεγαλοπρεπής» ή «Νομοθέτης» (Κανουνί), θεωρείται η κορυφαία φυσιογνωμία του σουλτανικού θεσμού. Επέκτεινε τα σύνορα της αυτοκρατορίας σε τρεις ηπείρους, από την Ουγγαρία ως την Υεμένη και από την Περσία ως την Αλγερία. Ήταν, όμως, και ικανότατος νομοθέτης, καθώς συγκρότησε ένα ενιαίο νομοθετικό σώμα (κανουνναμέ), εξισορροπώντας το θρησκευτικό και το κοσμικό δίκαιο. Επιπλέον, προστάτεψε τη λογοτεχνία και τις τέχνες. Είναι, άλλωστε, γνωστό πως και ο ίδιος έγραφε ποίηση, ενώ ο αρχιτέκτονας Σινάν, υπό την αιγίδα του, σχεδίασε εντυπωσιακά τζαμιά και γεφύρια που διασώζονται μέχρι σήμερα και αποτελούν τα πιο θαυμαστά έργα της Ισλαμικής Τέχνης.
Οι περισσότεροι Οθωμανοί σουλτάνοι εκπαιδεύονταν από νεαρή ηλικία στη διακυβέρνηση. Στο παλάτι Τοπ Καπί, οι ηγεμόνες μάθαιναν διοίκηση, στρατιωτική στρατηγική, Ισλαμικό δίκαιο και ξένες γλώσσες. Ωστόσο, η εξουσία δεν ήταν πάντα δεδομένη. Οι εσωτερικοί αγώνες διαδοχής συχνά οδηγούσαν σε φρικτές εκκαθαρίσεις, αφού ο «νόμος της αδελφοκτονίας» επέτρεπε σε έναν ανερχόμενο σουλτάνο να εκτελεί τους αδελφούς του για να αποφευχθεί εμφύλιος.
Μια ακόμα πλευρά του Οθωμανικού σουλτανάτου, αποτελούσε το λεγόμενο «Σουλτανάτο των Γυναικών», ένα μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία των μουσουλμανικών μοναρχιών. Από τον 16ο αιώνα, οι γυναίκες του χαρεμιού άρχισαν να αποκτούν πολιτική ισχύ, ιδιαίτερα ούσες μητέρες σουλτάνων που κυβερνούσαν εκ μέρους ανηλίκων γιων τους. Η Χουρέμ Σουλτάνα, ουκρανικής καταγωγής και σύζυγος του Σουλεϊμάν, κατάφερε να αποκτήσει πρωτοφανή επιρροή και να παντρευτεί επίσημα τον σουλτάνο, κάτι σχεδόν ανήκουστο. Ακολούθησαν άλλες ισχυρές γυναίκες όπως η Κιοσέμ και η Τουρχάν Σουλτάνα, οι οποίες διοίκησαν ουσιαστικά την αυτοκρατορία κατά την ανηλικότητα των διαδόχων ή μέσα από περίπλοκα παλάτια συνωμοσιών. Αυτή η περίοδος, γνωστή ως «Σουλτανάτο των Γυναικών», αποτελεί μοναδική περίπτωση στην ισλαμική ιστορία όπου γυναίκες έπαιξαν τέτοιο ρόλο εξουσίας.
Το οθωμανικό διοικητικό σύστημα βασιζόταν σε ένα περίπλοκο αλλά λειτουργικό σύστημα. Στο επίκεντρο βρισκόταν το «Διβάν», με τον Μεγάλο Βεζίρη να λειτουργεί ως πρώτος υπουργός και κύριος εκτελεστικός φορέας του κράτους. Οι επαρχίες διοικούνταν από μπέηδες και πασάδες, που υπάγονταν στον σουλτάνο επίσης μέσω του Διβανίου. Παράλληλα, το στρατιωτικό σώμα των γενιτσάρων (στρατιώτες στρατολογημένοι από χριστιανικές οικογένειες μέσω του παιδομαζώματος) ήταν η ραχοκοκαλιά της στρατιωτικής ισχύος του θρόνου.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία φιλοξενούσε στο εσωτερικό της ένα εντυπωσιακό μωσαϊκό λαών και θρησκειών. Έλληνες, Αρμένιοι, Σλάβοι, Άραβες, Κούρδοι, Εβραίοι και άλλες εθνότητες ζούσαν υπό το σύστημα των «μιλλέτ». Κάθε θρησκευτική κοινότητα διέθετε σχετική αυτονομία στα ζητήματα εκπαίδευσης, λατρείας και οικογενειακού δικαίου, υπό την εποπτεία της κεντρικής διοίκησης.
Από τον 17ο αιώνα και μετά, οι διαδοχικές στρατιωτικές ήττες, η τεχνολογική υστέρηση και η διαφθορά αποδυνάμωσαν την αυτοκρατορία. Η ναυμαχία του Λεπάντο (1571), η αποτυχημένη δεύτερη πολιορκία της Βιέννης (1683) και η προοδευτική ανεξαρτητοποίηση των βαλκανικών λαών οδήγησαν σε απώλεια εδαφών και ισχύος.
Στο 19ο αιώνα, οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού μέσω των Τανζιμάτ και των Συνταγματικών Κινήσεων δεν κατάφεραν να ανακόψουν την παρακμή. Η «Ανατολική Κρίση» και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έφεραν την τελική πτώση. Το 1922, ο τελευταίος σουλτάνος Μεχμέτ ΣΤ΄ εγκατέλειψε το παλάτι και το 1923 γεννήθηκε η Τουρκική Δημοκρατία υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.
Η κληρονομιά του Οθωμανικού Σουλτανάτου είναι σύνθετη και συχνά αντιφατική. Από τις παλιές αγορές και τα τζαμιά έως τους διοικητικούς θεσμούς, άφησε ανεξίτηλα ίχνη στις κοινωνίες των Βαλκανίων, της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Οι σουλτάνοι υπήρξαν ταυτόχρονα φωτισμένοι ηγέτες και απόλυτοι μονάρχες, σύμβολα τόσο δύναμης όσο και της φθαρτής φύσης της εξουσίας.
Το Οθωμανικό Σουλτανάτο δεν ήταν μόνο μια αυτοκρατορία εδαφών, αλλά και μια αυτοκρατορία ιδεών, θεσμών και συμβολισμών. Και παρότι έσβησε από τον πολιτικό χάρτη, εξακολουθεί να προκαλεί δέος, θαυμασμό, αλλά και σκεπτικισμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lord Kinross (1977),
- Ottoman Empire, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
