Της Αγγελικής Τσιούντσιουρα,
Η ελευθερία της τέχνης και η προστασία της θρησκευτικής ευαισθησίας είναι δύο θεμελιώδη δικαιώματα που, ενώ ενδέχεται να συμβαδίζουν σε πολλές περιπτώσεις, συχνά έρχονται σε αντίθεση, προκαλώντας εντάσεις στην κοινωνία. Το πρόσφατο περιστατικό βανδαλισμού τεσσάρων έργων τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη αναδεικνύει με τον πλέον έντονο τρόπο αυτή τη σύγκρουση, η οποία έχει νομικές, ηθικές και πολιτικές διαστάσεις. Η ενέργεια αυτή, παρά την καταδίκη της ως φθορά ξένης ιδιοκτησίας, θέτει επί τάπητος τα όρια της ελευθερίας της τέχνης και την προστασία της θρησκευτικής ευαισθησίας. Η σύγκρουση αυτή μπορεί να εκληφθεί ως μια διαρκή ένταση μεταξύ δύο δικαιωμάτων, της ελευθερίας της έκφρασης και της θρησκευτικής ελευθερίας. Από τη μια πλευρά, η τέχνη προστατεύεται από το Σύνταγμα και τη διεθνή συμφωνία, ενώ, από την άλλη, η προστασία των θρησκευτικών συναισθημάτων θεωρείται επίσης σημαντική για την κοινωνική ειρήνη και αρμονία. Ωστόσο, η σύγκρουση προκύπτει όταν αυτά τα δύο δικαιώματα αλληλοεπικαλύπτονται και οδηγούν σε αντιφάσεις ως προς το τι συνιστά «υπερβολή» ή «προσβολή».
Η ελευθερία της τέχνης, όπως ορίζεται στο άρθρο 16 του Συντάγματος, είναι θεμελιώδες δικαίωμα, που επιτρέπει στους καλλιτέχνες να εκφράζουν τις ιδέες και τις δημιουργίες τους χωρίς περιορισμούς. Στην περίπτωση του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, ο οποίος συμμετείχε στην έκθεση με θέμα «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου», τα έργα του, παρά την έντονη αναπαράσταση θρησκευτικών συμβόλων, αποσκοπούσαν να προκαλέσουν το κοινό να σκεφτεί και να αναρωτηθεί για τη θέση του ανθρώπου απέναντι στο «άλλο», το «αλλόκοτο» και το «αποτρόπαιο». Η καλλιτεχνική πρόθεση του δημιουργού δεν φαίνεται να ήταν η προσβολή της θρησκείας, αλλά η διερεύνηση των ορίων της αντίληψης και της αποδοχής της διαφορετικότητας.
Από την άλλη πλευρά, η προστασία των θρησκευτικών συναισθημάτων εντάσσεται στο δικαίωμα της ελευθερίας της θρησκείας, το οποίο διασφαλίζει την ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και την προστασία από προσβολές που μπορεί να προκαλέσουν κοινωνική αναστάτωση ή διακρίσεις. Η ελευθερία αυτή, ωστόσο, έχει τα όριά της, καθώς το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας δεν μπορεί να υπερβαίνει τη συνολική ειρηνική συνύπαρξη όλων των μελών της κοινωνίας. Έτσι, ενώ οι δράστες του βανδαλισμού θεωρούσαν ότι προσβάλλεται το θρησκευτικό τους συναίσθημα, τα έργα τέχνης, σύμφωνα με την ανάλυση της νομικής σκέψης, δεν επιδιώκουν να προκαλέσουν θρησκευτική βλάβη, αλλά να εκφράσουν καλλιτεχνικά τη μεταφορά της θρησκευτικής εικόνας στον κόσμο της τέχνης.
Η αντίφαση έγκειται στο γεγονός ότι η θρησκευτική ελευθερία δεν πρέπει να υπερβαίνει το δικαίωμα της τέχνης να εκφράζεται ελεύθερα, καθώς η τέχνη δεν είναι υποχρεωμένη να προσαρμόζεται στα θρησκευτικά ή πολιτιστικά πιστεύω του καθενός. Εάν η θρησκευτική ευαισθησία αναγνωρίζεται ως δικαίωμα, τότε τα έργα τέχνης, όταν δεν παρακινούν σε βία ή μισαλλοδοξία, θα πρέπει να προστατεύονται από το κράτος και να μην περιορίζονται. Σε αυτό το πλαίσιο, η άρση των διατάξεων του Ποινικού Κώδικα που σχετίζονται με την κακόβουλη βλασφημία και την προσβολή θρησκευτικών αισθημάτων (Ν. 4616/2019) θεωρείται δικαιοπολιτική εξέλιξη, καθώς τα θρησκευτικά συναισθήματα δεν πρέπει να κατατάσσονται ως έννομα αγαθά που προστατεύονται από ποινικές διατάξεις. Το γεγονός ότι τα έργα του Κατσαδιώτη δεν προώθησαν το μίσος ή τη διάκριση κατά των θρησκευτικών ομάδων, αλλά αντίθετα ενσωμάτωναν στοιχεία της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας, ενισχύει την άποψη ότι η προστασία της τέχνης και η ελευθερία της έκφρασης πρέπει να υπερισχύουν της ανάγκης για προστασία της θρησκευτικής συναισθηματικής ευαισθησίας. Η τέχνη δεν οφείλει να υποτάσσεται σε θρησκευτικά κριτήρια, εκτός εάν ενσωματώνει ρητές προτροπές για βία ή ρατσισμό.
Τελικά, μπορεί ο βανδαλισμός των έργων τέχνης να δικαιολογηθεί από την έννοια του «θρησκευτικού συναισθήματος»; Αν η τέχνη προκαλεί, αλλά δεν στοχεύει στην προσβολή ή κακοποίηση των θρησκευτικών πεποιθήσεων, πώς μπορούμε να καθορίσουμε τα όρια της καλλιτεχνικής ελευθερίας; Είναι η προσβολή της θρησκευτικής εικόνας μέσω της τέχνης ικανή να αναχθεί σε «προσβολή» που να δικαιολογεί ποινική τιμωρία, ή η καλλιτεχνική έκφραση θα πρέπει να απολαμβάνει πλήρους προστασίας, ανεξαρτήτως των συναισθημάτων που προκαλεί; Σε ποιο σημείο η ελευθερία της τέχνης έρχεται σε αντίθεση με την ανάγκη για προστασία των θρησκευτικών συναισθημάτων και ποιος είναι ο ρόλος του νόμου σε αυτή τη διαρκή σύγκρουση; Η αναγνώριση του δικαιώματος του καλλιτέχνη να εκφράζεται ελεύθερα πρέπει να υπερισχύει της προστασίας της θρησκευτικής ευαισθησίας ή το αντίστροφο; Αυτά τα ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά και απαιτούν μια βαθιά αναστοχαστική προσέγγιση για το πώς η κοινωνία επιλέγει να ισορροπήσει μεταξύ αυτών των δύο θεμελιωδών δικαιωμάτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γρηγόριος Αυδίκος, Ελευθερία της έκφρασης και ΕΣΔΑ, Νομική Βιβλιοθήκη, 2023
-
Εθνική Πινακοθήκη: Καρέ – καρέ ο βανδαλισμός των έργων τέχνης από τον βουλευτή της «Νίκης», documentonews.gr, διαθέσιμο εδώ
