Του Διονύση Κονδάκη,
Στην ιστοριογραφία, τα γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945) μπορούν να εξεταστούν στα πλαίσια διαφορετικών περιόδων και πεδίων εστίασης. Ενδεικτικά, έχουν προσεγγιστεί ως το αναπόφευκτο παρεπόμενο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και των αδίστακτων όρων του «Άρθρου Πολεμικής Ενοχής» της Συνθήκης των Βερσαλλιών (1919), ως το σκηνικό των κτηνωδιών του ολοκαυτώματος, όπως και ως τον χώρο ανάδειξης του ηρωισμού και της δύναμης των δύο ηπειρωτικών διαστάσεων συνασπισμών, της Ε.Σ.Σ.Δ. και των Η.Π.Α., των οποίων οι διαφορές θα οδηγήσουν στον Ψυχρό Πόλεμο (1945-1991). Στο παρόν άρθρο, ακολουθώντας και εκτιμώντας το ιστορικό πνεύμα των διαφορετικών προσεγγίσεων, θα εξεταστούν και θα συζητηθούν οι διάφορες προσεγγίσεις των αιτιών του Ψυχρού Πολέμου, όπως αυτές υποστηρίχθηκαν από τη δυτική επιστημονική κοινότητα κατά την περίοδο 1950-1970. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί πως όσα συζητηθούν θα βρίσκονται στο αυστηρό πλαίσιο ενός ιστοριογραφικού υπολογισμού και, ως εκ τούτου, θα τηρηθεί απόσταση από τις παρουσιαζόμενες απόψεις. Ως συντάκτης, αναγνωρίζω την πιθανότητα σύνδεσης μεταξύ απόστασης και μετριοπάθειας, καθώς και τους πολιτικούς υπαινιγμούς που υποβόσκουν σε μια τέτοια στάση. Ως εκ τούτου, κατανοώντας την ακόμα υφιστάμενη πολιτική φόρτιση του θέματος, πρέπει να τονίσω πως το περιεχόμενο του άρθρου απασχολείται αποκλειστικά με το ζήτημα της ιστορίας, της ιστοριογραφίας και δεν επιχειρεί να ερμηνεύσει τα γεγονότα του Ψυχρού Πολέμου.
Ο όρος «Ψυχρός Πόλεμος» περιγράφει την ιδιαίτερη σχέση που αναπτύχθηκε μεταπολεμικά μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των Η.Π.Α. Ανταγωνιστική και έντονα φορτισμένη, θα χαρακτηριστεί από πολιτικές ισχύος και από καινοτόμες προπαγανδιστικές στρατηγικές, χωρίς κανένας, όμως, από τους δύο συμμετέχοντες να προσφεύγει σε πραγματική ένοπλη αντιπαράθεση, παρά τις πολλαπλές απειλές. Η απάντηση στο ερώτημα των αιτιών του Ψυχρού Πολέμου δεν ήρθε με γρήγορο ούτε με απλό τρόπο. Η πύρινη πολιτική ατμόσφαιρα της κάθε εποχής/υποπεριόδου -με την πρώτη να στιγματίζεται από τον Πόλεμο της Κορέας (1950-1953) και την δεύτερη από την αμερικανική εμπλοκή στον Πόλεμο του Βιετνάμ (1959-1973)- επηρέασε ή και υπηρετήθηκε από τα πορίσματα της εκάστοτε intelligentsia, καθιστώντας αδύνατη την ορθή μεθοδολογικά επιστημονική εξέταση του ζητήματος. Συγκεκριμένα, η κάθε εποχή δίνει και από μια διαφορετική σχολή σκέψης.
Η ορθόδοξη δυτική άποψη, που αναπτύχθηκε και κυριάρχησε κατά τη δεκαετία του 1950, έβρισκε το πρόβλημα στη φύση του κομμουνιστικού συστήματος, χαρακτηρίζοντας το «δομικά επεκτατικό». Στόχος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η «παγκόσμια κυριαρχία», όπως είχε αποδείξει και ο Ιωσήφ Στάλιν, με το πραξικόπημα στη Τσεχοσλοβακία το 1948, με τον αποκλεισμό του Βερολίνου το 1948-49 και τέλος, με την επίθεση της Βόρειας Κορέας στη Νότια το 1950. Οι Η.Π.Α., από την άλλη, σύμφωνα με την άποψη αυτή, είχαν ακολουθήσει πολιτική άμυνας και αυτοπροστασίας, σε μια προσπάθεια σταθεροποίησης του μεταπολεμικού παγκόσμιου πολιτικού σκηνικού έπειτα από το κενό εξουσίας που δημιούργησαν η ήττα και η κατάρρευση της Γερμανίας. Επομένως, κύριοι πρωταίτιοι του Ψυχρού Πολέμου για τους «ορθόδοξους» ήταν οι Σοβιετικοί.
Το παραπάνω επιχείρημα, ωστόσο, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της μεταπολεμικής διεθνούς κατάστασης, η οποία, έπειτα από τον τρόμο που προκάλεσε η γερμανική επέλαση, δεν επέτρεπε στη Σοβιετική Ένωση την εξέταση σεναρίων επέκτασης. Κύριο και επιτακτικό μέλημα της Ε.Σ.Σ.Δ. ήταν η προστασία των συνόρων της και η ισχυροποίηση της άμυνας της στην Ανατολική Ευρώπη, περιοχή μέσω της οποίας οι Γερμανοί είχαν καταφέρει να την απειλήσουν επανειλλημένα στο παρελθόν.
Ο Πόλεμος του Βιετνάμ και η αρνητική επίδρασή του στην αμερικανική οικονομία και κοινωνία έδωσε έδαφος για την ανάπτυξη μιας δεύτερης προσέγγισης των αιτιών του Ψυχρού Πολέμου. Αυτή αποτελεί την αναθεωρητική άποψη, που αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α. κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και πρεσβεύει το ακριβώς αντίθετο από την ορθόδοξη. Σύμφωνα με τους αναθεωρητικούς, η μεταπολεμική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης ήταν αμυντική, ενώ πρωταίτιος του Ψυχρού Πολέμου ήταν η Ουάσιγκτον. Ενδεικτικό της επιθετικής και επεκτατικής φύσης της αμερικανικής μεταπολεμικής πολιτικής ήταν το μονοπώλιο των «πυρηνικών δυνάμεων» κατά την περίοδο 1945-1949, μοχλός πίεσης που χρησιμοποιήθηκε για την διάπλαση των ισορροπιών στο διεθνές σκηνικό υπέρ της. Υποστηρίχθηκε, μάλιστα, ότι η χρήση της ατομικής βόμβας στο Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα τον Αύγουστο του 1945, είχε ως σκοπό τον «πυρηνικό εκφοβισμό» της Μόσχας. Οι Η.Π.Α., επίσης, μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ προσπάθησαν να «εξαγοράσουν» τους συμμάχους της Μόσχας στην Ανατολική Ευρώπη και κατόπιν οργάνωσαν μια ισχυρή δυτική συμμαχία, το ΝΑΤΟ, για να εκφοβίσουν την Ε.Σ.Σ.Δ., η οποία αναγκάστηκε να εφαρμόσει αμυντικά μέτρα.
Υπό αυτή την οπτική, ορισμένες πρακτικές και αποφάσεις των Η.Π.Α., κατά τη διάρκεια και μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ξεχωρίζουν. Για παράδειγμα, οι Αμερικάνοι και ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ προσπαθούσαν για την επικράτηση πολιτικής «ανοικτών θυρών» στο μεταπολεμικό διεθνές εμπόριο, με τον σκοπό τους να ενισχύεται ήδη κατά τη συνδιάσκεψη του Μπρέτον Γουντς το 1944, οπότε και δημιουργήθηκε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (International Monetary Fund) και η Διεθνής Τράπεζα, ενώ το ίδιο σχέδιο εξυπηρετούσε και η σύναψη της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου, το 1948 στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε. Σίγουρα, με το δολάριο στο επίκεντρο του διεθνούς νομισματικού σκηνικού, μετά την επαναφορά του «Χρυσού Κανόνα» το 1944, μια τέτοια πολιτική εμπορίου θα ήταν ιδιαίτερα ευεργετική για την αμερικανική οικονομία. Παράλληλα, όμως, έβαλλε εναντίον και υπονόμευε κεντρικές αξίες του κομμουνιστικού συστήματος, το οποίο χαρακτηριζόταν από τον προστατευτισμό και από έναν άκαμπτα υπολογισμένο κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό. Χαρακτηριστικά, οι Βρετανοί συμφώνησαν στην πολιτική ελεύθερου εμπορίου υπό το βάρος των αναγκαίων δανείων για την μεταπολεμική ανόρθωση του έθνους τους. Το αν η αμερικανική επιδίωξη της παραπάνω πολιτικής στόχευε την ασυμβατότητα του συστήματος της Σοβιετικής Ένωσης ή απλώς επρόκειτο για μια έλλειψη κατανόησης μεταξύ των δύο μεγάλων συνασπισμών απαντάει η Τρίτη προσέγγιση στις αιτίες του Ψυχρού Πολέμου, που εμφανίζεται κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1970.
Η μεταναθεωρητική άποψη που, σε αντίθεση με τις προηγούμενες δύο, δεν εμφανίζεται βαθιά επηρεασμένη από το πολιτικό κλίμα της εποχής της, υποστήριζε ότι ο Ψυχρός Πόλεμος δεν έπρεπε να ερμηνευθεί υπό το άγχος απόδοσης ευθυνών, αλλά, πρώτα και κύρια, ως ανταγωνισμός ισχύος δυο υπερδυνάμεων που χαρακτηρίζονταν από δικές τους προκαταλήψεις και ελπίδες. Συγκεκριμένα, η ευθύνη για τον ψυχρό πόλεμο αποδίδεται στις αμοιβαίες υποψίες που ανέπτυξαν οι δυο κόσμοι, ο δυτικός και ο ανατολικός, για τις προθέσεις του άλλου. Έτσι, όσο οι Η.Π.Α. έπαιρναν μέτρα προστασίας από αυτό που θεωρούσαν κομμουνιστική απειλή, τόσο αυτό δημιουργούσε φόβους και υποψίες στη Σοβιετική Ένωση. Και όσο η Ε.Σ.Σ.Δ. έπαιρνε μέτρα για να προστατευθεί από αυτό που θεωρούσε δυτική απειλή, τόσο ενίσχυε τις ανησυχίες της Δύσης. Αυτός ο «φαύλος κύκλος δυσπιστίας» προκάλεσε -και συντήρησε- τον Ψυχρό Πόλεμο.
Η ατμόσφαιρα αμοιβαίων παρεξηγήσεων που περιγράφει η μεταναθεωρητική σχολή αποτυπώνεται και στη ριζικά διαφορετική παγκόσμια πολιτική κατάσταση που επικράτησε μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το πρόβλημα των μεταπολεμικών διεθνών σχέσεων προέρχεται από την ετερογένεια της «Μεγάλης Συμμαχίας», που βγήκε νικήτρια από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα μέλη της -Βρετανία, Η.Π.Α., Ε.Σ.Σ.Δ.- παρέμεναν ενιαία λόγω των πολεμικών πρωτοβουλιών του Άξονα, με τη συσπείρωση της να προκύπτει αναγκαστικά από τον μοναδικό κοινό τους στόχο, την υπερνίκηση των δυνάμεων του τελευταίου. Επομένως, άσχετα με το ποιος συνασπισμός ακολούθησε περισσότερο επιθετική μεταπολεμική πολιτική, η ασυμβατότητά τους, σε συνδυασμό με την τεράστια δύναμη τους, την έλλειψη αλληλοκατανόησης και το τραύμα των γεγονότων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, δημιουργούσε έναν λαβύρινθο στην εγκαθίδρυση διπλωματικών διεθνών σχέσεων, προδικάζοντας τον Ψυχρό Πόλεμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Westad Odd-Arne (2021), Ο ψυχρός πόλεμος, μια παγκόσμια ιστορία, (μτφ. Δέσποινα – Γεωργία κωνσταντινάκου), εκδ. Πατάκη
- Westad Odd-Arne (2023), Ο παγκόσμιος ψυχρός πόλεμος, οι επεμβάσεις στον τρίτο κόσμο και η διαμόρφωση της εποχής μας, (μτφ. Πανουσόπουλος Αναστάσιος, επμ. Ανδρικόπουλος Γιώργος), εκδ. Πατάκη
- Χατζηβασιλείου Ευάνθης (2023), Εισαγωγή στην Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου, (επμ. Κούρση Μαρία) εκδ. Πατάκη
