Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Ο John Rawls υπήρξε μια από τις πιο επιδραστικές μορφές της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας με κύρια έργα του το «Πολιτικός Φιλελευθερισμός» και το «Μια θεωρία της Δικαιοσύνης», γραπτά που στέκονται σημεία αναφοράς στη πολιτική του σκέψη. Διαδραματίζουν, μπορούμε να πούμε, μια εξέλιξη στην σκέψη του. Ενώ αρχικά στη Θεωρία του για την Δικαιοσύνη ο Rawls παρουσιάζει την δικαιοσύνη ως αμεροληψία, θεμελιωμένη σε μια «αρχική συμφωνία» μεταξύ ελεύθερων και ίσων πολιτών πίσω από ένα «πέπλο άγνοιας», στον «Πολιτικό Φιλελευθερισμό» στρέφεται σε ένα διαφορετικό και ρεαλιστικότερο ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν να υπάρξει σταθερότητα και δίκαιη συνεργασία σε μια κοινωνία όπου οι πολίτες διαφωνούν βαθιά για θεμελιώδεις ηθικές, θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις;
Η κεντρική πρόκληση που αναλαμβάνει ο Rawls είναι η διαχείριση του εύλογου πλουραλισμού, δηλαδή του γεγονότος ότι σε μια ελεύθερη κοινωνία, διαφορετικοί άνθρωποι και πολίτες θα υιοθετούν διαφορετικά, ασύμβατα και πολλές φορές ανταγωνιστικά «συνεκτικά δόγματα». Σε αντίθεση με τις φιλοσοφικές παραδόσεις που επιδιώκουν να θεμελιώσουν την πολιτική εξουσία σε μια απόλυτη και ενιαία ηθική ή αλήθεια, ο φιλόσοφός μας επισημαίνει ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να επιτευχθεί και αποτελεί πράγμα ανεπιθύμητο σε μια δημοκρατία.
Ο «Πολιτικός Φιλελευθερισμός» εισάγει την έννοια της πολιτικής σύλληψης της δικαιοσύνης, η οποία διαφέρει από ένα συνολικό δόγμα λόγω του ότι δεν προϋποθέτει μια ορισμένη θεώρηση για το νόημα της ζωής ή του ανθρώπινου αγαθού. Αντιθέτως, είναι μια λογικά περιορισμένη άποψη που απευθύνεται σε πολίτες με διαφορετικές ιδεολογικές, θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις και απόψεις, με στόχο να δημιουργηθεί μια βάση για μια κάποια δημόσια συμφωνία. Η πολιτική σύλληψη της δικαιοσύνης δεν είναι ουδέτερη απέναντι στις ηθικές αξίες, αλλά επιδιώκει να εκφράζει τις βασικές πολιτικές αξίες μιας δημοκρατικής κοινωνίας: την ελευθερία, την ισότητα και τον σεβασμό στον πολίτη ως ελεύθερο και ίσο μέλος του πολιτικού σώματος.
Ένα από τα κεντρικά εργαλεία που προτείνει ο John Rawls για να γίνει πράξη αυτή η συναίνεση είναι η έννοια της «επικαλυπτόμενης συναίνεσης». Σύμφωνα με αυτή, η πολιτική σύλληψη της δικαιοσύνης μπορεί να υποστηριχθεί από διαφορετικά και αντικρουόμενα δόγματα, τα οποία συμφωνούν στους βασικούς θεσμούς και τις αρχές της δικαιοσύνης για διαφορετικούς λόγους. Παραδείγματος χάριν, ένας πιστός και θρησκευόμενος μπορεί να θεωρηθεί ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι επειδή είναι δημιουργήματα του Θεού, ενώ ένας κοσμικός ανθρωπιστής μπορεί να το στηρίζει στην αυτονομία και την αξία του ατόμου – και οι δύο, ωστόσο, μπορούν να συμφωνήσουν στην πολιτική αρχή της ισότητας.
Εκτός των άλλων, ο φιλόσοφος επισημαίνει επίσης τη σημαία της δημόσιας λογικής. Οι πολίτες, οι νομοθέτες, όπως και οι δημόσιοι λειτουργοί, όταν συζητούν για συνταγματικά ζητήματα ή για ζητήματα βασικών και θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών, οφείλουν να επικαλούνται λόγους που μπορούν να γίνουν αποδεκτοί από το σύνολο, σχεδόν, των πολιτών, ως ελεύθερων και ίσων. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι οι πολίτες δεν μπορούν να έχουν θρησκευτικά ή φιλοσοφικά κίνητρα στις ιδιωτικές τους ζωές, αλλά ότι στον δημόσιο λόγο οφείλουν να σέβονται τη δομή της συνταγματικής δημοκρατίας και να θεμελιώνουν τις απόψεις τους σε κοινά αποδεκτά επιχειρήματα.
Η συνεισφορά του «Πολιτικού Φιλελευθερισμού» στηρίζεται στην επιδίωξη να δημιουργηθεί μια πολιτική τάξη βασισμένη, όχι στη νίκη ενός συγκεκριμένου ιδεολογικού δόγματος, αλλά στη συμβίωση ανθρώπων που διαφωνούν εύλογα. Ο Rawls αναγνωρίζει ότι μια δίκαιη και σταθερή Δημοκρατία δεν μπορεί να απαιτήσει ομοφωνία στα φιλοσοφικά ζητήματα, όμως μπορεί να απαιτήσει αμοιβαίο σεβασμό, συνταγματικές αρχές και μια κοινή πολιτική βάση που επιτρέπει σε όλους να συμβιώνουν αρμονικά ως ίσοι. Κατά συνέπεια, ο Πολιτικός Φιλελευθερισμός δεν αποτελεί μια απλή συνέχεια της θεωρίας της δικαιοσύνης, αλλά μια βαθύτερη απάντηση στο ερώτημα πώς μπορούν οι άνθρωποι να συμβιώνουν ειρηνικά και δίκαια μέσα στη δημοκρατική ποικιλομορφία του σύγχρονου κόσμου. Ο Rawls δεν προσπαθεί να εξαλείψει την διαφωνία, αλλά να την εντάξει δημιουργικά στο πλαίσιο μιας δίκαιης κοινωνίας, όπου όλοι οι άνθρωποι έχουν θέση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- John Rawls (2017), Ο Πολιτικός Φιλελευθερισμός, Αθήνα: Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
