Τα μεταλλεία της Χαλδίας: Το θησαυροφυλάκιο των Ελλήνων του Πόντου

Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,

Πόντος, μια λέξη με διάφορες σημασίες, με μεγάλο ιστορικό βάθος και πολλές περιπέτειες. Η γεωγραφική περιοχή του Εύξεινου Πόντου εμφανίζεται από νωρίς στις μυθολογικές αναφορές των αρχαίων Ελλήνων, καθώς ήταν ο τόπος των Αμαζόνων, αλλά και ο δρόμος από τον οποίο πέρασε ο Ιάσωνας με τους Αργοναύτες του, για να φτάσουν στην Κολχίδα και να πάρουν το χρυσόμαλλο δέρας. Κατά συνέπεια, η ελληνική επαφή με τη περιοχή αυτή τοποθετείται πριν από τον 8^ο αιώνα π.Χ. και ενισχύθηκε με τον δεύτερο ελληνικό αποικισμό, που στόχο είχε τα πλούσια και εύφορα μέρη του.

Σύντομα, ήρθε στην επιφάνεια ο μεγάλος ορυκτός πλούτος που διέθετε η ευρύτερη περιοχή και μέσα στο πέρασμα των αιώνων θα τροφοδοτήσει μια σειρά από σημαντικές αυτοκρατορίες, όπως τη Ρωμαϊκή, τη Βυζαντινή, της Τραπεζούντας και την Οθωμανική. Ύστερα από την πτώση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας στους Οθωμανούς, το 1461, υπήρξε ένα μικρό διάστημα στασιμότητας στα μεταλλεία της, άλλα γρήγορα η νέα διοίκηση κατάλαβε τη σημασία που είχαν και προχώρησε στην αξιοποίησή τους. Η κοιτίδα των μεταλλίων και των εργαζόμενών τους ήταν η -ορεινή κατά βάση- Χαλδία, με πρωτεύουσα το Καν (που πήρε το όνομά του από τον ομώνυμο ποταμό Κάνη, όπως αποκαλούσαν οι εναπομείναντες Έλληνες τότε τον ποταμό αυτό που είναι γνωστός ως ποταμός Χαρσιώτης) και στα τουρκικά Γκιουμουσχανέ, δηλαδή «οίκος αργύρου». Η τουρκική αυτή ονομασία μαρτυρεί το κύριο μετάλλευμα που διέθεταν τα βουνά της, ενώ, από τα μέσα του 19^ου αιώνα, ο Έλληνας λόγιος Γεώργιος Κυριακίδης χρησιμοποιεί την ονομασία Αργυρούπολη (αντί για το Καν) και έκτοτε μένει με αυτή τη λέξη στη συνείδηση του ελληνόφωνου πληθυσμού.

Η Χαλδία γνώρισε σημαντική ανάκαμψη κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα, με πολλούς νέους κατοίκους να συρρέουν εκεί, αναζητώντας μια καλύτερη ζωή, καθώς είχε αναδειχθεί στη πλουσιότερη πόλη του Πόντου. Αυτή η ισχύς έγινε αντιληπτή και από τη διοίκηση της Αυτοκρατορίας, η οποία προχώρησε στη παροχή προνομίων στους εργαζόμενους στα ορυχεία, διότι έβλεπε την αξία τους και τα μεγάλα έσοδα που τους έφερναν. Η παροχή των προνομίων ξεκινά ήδη από το 1580, με τον Σουλτάνο Μουράτ Γ΄ και συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια, με τον Μεχμέτ Γ΄ να τα επαυξάνει. Μερικά από αυτά ήταν η προστασία των μεταλλείων από το κράτος, με την ταυτόχρονη απαγόρευση της εκμετάλλευσής τους από τρίτους, δίχως τη συγκατάθεση των εργαζόμενών τους, που γίνονταν πλέον ευνοούμενοι και άνθρωποι της Κυβέρνησης (μπεϊλικσήδες) και για να επιβλέπει πως όλα λειτουργούσαν σωστά, ο Σουλτάνος όρισε έναν επόπτη (meden emin), που ήταν της εμπιστοσύνης του. Ακόμα σημαντικότερη ήταν η απαλλαγή των μεταλλωρύχων από τους φόρους, τη στράτευση, τις αγγαρείες, το παιδομάζωμα και τις διώξεις, ενώ τα σπίτια τους καθίσταντο πια άσυλα.

Αξίζει, επίσης, ν’ αναφέρουμε πως είχε δοθεί στην Αργυρούπολη το προνόμιο της κοπής νομισμάτων και της παράλληλης κυκλοφορίας τους με τα τουρκικά. Τα δικαιώματα αυτά δεν παραχωρήθηκαν στους εργαζόμενους ούτε από καλή πρόθεση ούτε από αγαθά αισθήματα, αλλά αποσκοπούσαν στην προσέλκυση όλο και περισσότερου κόσμου, κατά βάση Ελλήνων, που διέθεταν τις απαραίτητες γνώσεις και ικανότητες για αυτή τη δουλειά. Οι Οθωμανοί, από τη μεριά τους, δεν επέλεγαν εύκολα αυτή την εργασία, γιατί τη θεωρούσαν υποτιμητική, αλλά και σκληρή, κάτι που ευνοούσε τους Έλληνες, καθώς απολάμβαναν αυτοί τα προνόμια.

Σχετικά με την κοινωνική τάξη των μεταλλουργών, στη κορυφή βρισκόταν ο διευθυντής των μεταλλείων της Μικράς Ασίας (Γενικός meden emin), έπειτα ήταν ο επόπτης του εκάστοτε μεταλλείου (meden emin), ακολουθούσε ο προϊστάμενος όλων των μεταλλείων της Χαλδίας (Γενικός Αρχιμεταλλουργός ή Ουμουμή Μαντεντζή-Πασάς) και τέλος, ο προϊστάμενος ενός μεταλλείου (Ουστάμπασης). Τα δύο τελευταία αξιώματα κατέληγαν συνήθως σε ελληνικά χέρια, που γνώριζαν την περιοχή και τη δουλειά.

Η παρακμή του συστήματος αυτού και των μεταλλείων εντοπίζεται στα μέσα του 19^ου αιώνα. Η πρώτη βασική αιτία του μαρασμού των μεταλλείων στην περιοχή της Αργυρούπολης, ήταν η συσσώρευση πολλών μεταλλωρύχων, που οδήγησε στη γρηγορότερη εξόρυξη του ορυκτού πλούτου και άρα, στη μείωση των αποθεμάτων σε πολύτιμα μέταλλα. Επίσης, με το πέρασμα του καιρού είχαν έρθει στην επιφάνεια νέες μέθοδοι και τεχνολογίες για την εξόρυξη και την επεξεργασία των μεταλλευμάτων, κάτι που δεν έφτασε στην περιοχή. Σε αυτή την παρακμή συνέβαλε και η έλλειψη καλού οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου για τη μεταφορά των προϊόντων. Ένας ακόμη λόγος ήταν και η αποψίλωση του γύρω δάσους, που χρησίμευε ως καύσιμη πηγή για την τήξη του μετάλλου και έτσι, η απουσία του ξύλου δυσκόλευε την εργασία των μεταλλωρύχων. Τέλος, η εξασθένηση της δραστηριότητας έχει αποδοθεί από ορισμένους στη διαμάχη μεταξύ Οθωμανών και Ρώσων, ιδίως την περίοδο 1828-1829, που συνέβη στην ευρύτερη περιοχή του Πόντου, στην οποία αναμείχθηκαν οι Έλληνες και πήραν το μέρος των ομοδόξων τους, καταλαμβάνοντας για ένα διάστημα την περιοχή. Όταν οι Ρώσοι εγκατέλειψαν τα κατεκτημένα εδάφη, ο φόβος για αντίποινα από μεριά των Οθωμανών ήταν ορατός και έτσι, πολλοί κάτοικοι αποφάσισαν να φύγουν από τον τόπο τους.

Η κατάσταση αυτή ώθησε αρκετούς κατοίκους της Χαλδίας στη εύρεση νέων τόπων μέσα στο εσωτερικό της Ανατολής, που θα τους προσέφεραν εργασία, διότι το έδαφος του τόπου τους ήταν, ως επί το πλείστον, άγονο και δεν ευνοούσε την ανάπτυξη της γεωργίας. Έτσι, μετοίκησαν σε περιοχές που υπήρχε η προοπτική για μεταλλουργικές εργασίες, ζωντανεύοντας παλαιούς οικισμούς ή δημιουργώντας νέους, κινούμενοι και προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Μερικοί από τους τόπους που έφτασαν ήταν το Άκ νταγ μεντέν, το Ικόνιο, η Νικόπολη, το Μπάλια και αλλού.

Την παρακμή των μεταλλείων που, όπως είδαμε ξεκίνησε τον 19^ο αιώνα, προσπάθησε ν’ ανακόψει ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο, που στόχευε στην προσέλκυση Ευρωπαίων επενδυτών. Η πρώτη προσπάθεια έγινε το 1861 με ένα νομοθέτημα που, όμως, δεν ήταν αρκετό για να κεντρίσει το ενδιαφέρον της Δύσης, με βασικό ελάττωμα την παροχή του δικαιώματος εκμετάλλευσης των μεταλλείων μόνο για 10 έτη, κάτι που προφανώς δε συνέφερε τους υποψήφιους επενδυτές. Οκτώ χρόνια αργότερα (1869), γίνονται φανερές οι αδυναμίες του νόμου και επιχειρείται τροποποίηση, έχοντας αυτή τη φορά ως πρότυπο ένα αντίστοιχο γαλλικό νομοθέτημα, πράγμα που επέφερε άμεση αύξηση του ενδιαφέροντος. Τέλος, το επόμενο μεγάλο βήμα θα έρθει το 1886/7, οπότε και θεσπίζεται η δυνατότητα εκμετάλλευσης ενός ορυχείου μέχρι και για 99 έτη, αλλά με την απόδοση των ανάλογων αυξημένων φόρων στο Αυτοκρατορικό Θησαυροφυλάκιο. Με αυτόν τον τρόπο, άνοιξε ο δρόμος προς τους Γάλλους, Γερμανούς, Βρετανούς και Ελβετούς επενδυτές που είχαν άλλοτε μια επιτυχημένη δραστηριότητα κι άλλοτε όχι και τόσο, θέτοντας τους Έλληνες πια στο περιθώριο.

Το ελληνικό στοιχείο που επί αιώνες βρισκόταν στη περιοχή του Πόντου και μεγαλουργούσε στους τομείς του εμπορίου, της μεταλλουργίας, της εκπαίδευσης και του πολιτισμού την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα, βρέθηκε σε εξαιρετικά δεινή θέση, με αποκορύφωμα τη γενοκτονία και τον ξεριζωμό του.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Συλλογικό έργο (2003), Ο Πόντος των Ελλήνων, Θεσσαλονίκη: Αθήνα: Εκδ. Έφεσος
• Κανδηλάπτης, Γεώργιος (200), Οι αρχιμεταλλουργοί του Πόντου και το εθνικόν έργον αυτών, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη Α.Ε.
• Λιουδάκη-Κυπραίου, Χαρά (1982),  Μεταλλεία της Μικρασίας και του Πόντου. Η συμβολή τους στην επιβίωση και ανάπτυξη του Μικρασιατικού Ελληνισμού, Αθήνα: Εκδ. Μικρασιατικά