Του Ιωάννη Περγαντή,
Οι πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας, αν και κατακερματισμένες σε πολλά αντίπαλα στρατόπεδα, είχαν ένα κοινό και απαράβλεπτο στοιχείο: το θέατρο. Πέρα από τον χώρο της Αγοράς, το θέατρο θεωρούνταν η δεύτερη πιο σημαντική τοποθεσία για την πόλη. Αν και ο θεσμός σήμερα δεν έχει το ίδιο αποτύπωμα, το θέατρο αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι για κάθε πόλη της αρχαιότητας.
Το θέατρο στην αρχαία Ελλάδα διαδραμάτιζε έναν τριπλό ρόλο: ψυχαγωγικό, θρησκευτικό και πολιτικό. Αν και η κάθε πόλη είχε τις δικές της ιδιαιτερότητες, όλες είχαν σχετικά την ίδια αντιμετώπιση ως προς το θεσμό και την ταυτότητα του θεάτρου. Λαμβάνοντας ως παράδειγμα μια από τις πιο σημαντικές πόλεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου, την Αθήνα, ας εμβαθύνουμε στο ρόλο και τον αντίκτυπο του θεάτρου στην αρχαία Ελλάδα.
Αρχικά, ως προς το ψυχαγωγικό τομέα, το θέατρο ήταν μια από τις ελάχιστες ευκαιρίες που είχαν οι αρχαίοι για αναψυχή και διασκέδαση. Είτε στο πλαίσιο θρησκευτικών εορτών (όπως τα αθηναϊκά Διονύσια) ή κοινωνικών περιστάσεων (Κατ’ Αγρούς Διονύσια), οι αρχαίοι συνέρρεαν κατά χιλιάδες στο θέατρο, διεκδικώντας θέσεις με καλή ακουστική και θέα προς τη σκηνή. Οι θεατρικές παραστάσεις ήταν μια μεγάλη υπόθεση για τις πόλεις, με τους κατοίκους να παραμερίζουν προσωρινά τις εργασίες και τα καθήκοντα τους, ώστε να απολαύσουν λίγο από μυθοπλασία και θέαμα. Λαμβάνοντας υπόψιν την σκληρή ζωή της τότε εποχής, ένα διάλειμμα λίγων ημερών φάνταζε για τους αρχαίους μια πολυπόθητη ανάπαυλα.
Πολλές φορές, πέρα από την ψυχαγωγία, οι θεατές λάμβαναν και μια υποτυπώδη παιδεία, απομνημονεύοντας στίχους από τα έργα τα οποία παρακολουθούσαν, λειτουργώντας έτσι ως ένα «μεγάλο σχολείο». Από τη στιγμή που η παιδεία στην αρχαιότητα δεν ήταν δωρεάν και βασίζονταν στις οικονομικές δυνάμεις του εκάστοτε γονιού, η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων ήταν μια από τις ελάχιστες δυνατότητες επιμόρφωσης των πολιτών, ως προς τη γλώσσα, την ιστορία και γενικότερα την έκφραση.
Η αφορμή για την καθιέρωση των θεατρικών έργων εντοπίζεται στις θρησκευτικές παραδόσεις των αρχαίων. Μια πρώιμη μορφή θεατρικών παραστάσεων εντοπίζεται τον 6ο π.Χ. αιώνα στην Αθήνα, όπου ένας «χορός» απήγγελνε παιάνες αφιερωμένους στους θεούς, κυρίως προς τον Διόνυσο. Έπειτα, μετά από προσθήκες και μετατροπές, ο θεσμός του θεάτρου πήρε τη μορφή που γνωρίζουμε εμείς, με την παρουσίαση ενός μυθοπλαστικού έργου με υπόθεση και υποκριτική. Παρ’ όλα αυτά, οι θεατρικές παραστάσεις, ως επί το πλείστων, ήταν άμεσα συνδεδεμένες με το θρησκευτικό παράγοντας, ειδικότερα με τη λατρεία του Διονύσου. Κατά τη διάρκεια των Μεγάλων Διονυσίων, μιας από τις δύο επιφανέστερες γιορτές της Αθήνας, οι παραστάσεις λειτουργούσαν ως «αφιέρωμα» στον θεό Διόνυσο, «πολιούχου» του θεάτρου. Σχεδόν όλες οι θρησκευτικές εορτές της αρχαιότητας συμπεριλάμβαναν θεατρικές παραστάσεις, είτε για τη τίμηση κάποιου θεού ή γενικότερα για την εμπλοκή των πολιτών στις θρησκευτικές διαδικασίες.
Παρά το θρησκευτικό ρόλο, το θέατρο είχε και πολιτικές προεκτάσεις. Απόδειξη αποτελεί πως στην Αθήνα, μετά τη συμπλήρωση των Μεγάλων Διονυσίων συγκλείνονταν συνέλευση των πολιτών, ώστε να διαπιστωθεί εάν η διεξαγωγή των θεατρικών αγώνων έγινε ομαλά και αντάξια της εορτής. Εν ολίγοις, οι αρχαίοι λάμβαναν με σοβαρότητα τον θεσμό του θεάτρου, όχι μόνο ως κάτι το ψυχαγωγικό ή θρησκευτικό, αλλά ως κάτι το άμεσα πολιτικό. Σε περίπτωση που κρίνονταν πως οι θεατρικοί αγώνες δεν ήταν αντάξιοι των περιστάσεων, μπορούσε κάλλιστα να προκληθεί πολιτικός αναβρασμός και αναταραχή.
Επίσης, ειδικότερα στην Αθήνα, το θέατρο ήταν συνυφασμένο με το δημοκρατικό πολίτευμα. Μέχρι και τα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ., η είσοδος στις θεατρικές παραστάσεις ήταν δωρεάν για όλους τους πολίτες, κόστος το οποίο καλύπτονταν από το θεσμό της Χορηγίας. Πέρα από τους άνδρες, οι οποίοι κατείχαν την πρωτοκαθεδρία στην πολιτική και θεσμική ζωή της πόλης, δυνατότητα να παρακολουθήσουν είχαν ακόμη γυναίκες, παιδιά και δούλοι, δείχνοντας έτσι την ολότητα και την ομοιογένεια του δημοκρατικού καθεστώτος, στην αρχή της απόλυτης (σχετικό αυτό) ισότητας.
Το θέατρο μπορεί να φαντάζει μια τυπικότητα και κάτι το απλό, οι προεκτάσεις του όμως ήταν πολλές και σημαντικές. Πόλη χωρίς θέατρο δεν νοούταν, το οποίο αποδεικνύει την προσοχή που έδειχναν οι αρχαίοι προς αυτόν το θεσμό. Το θέατρο ψυχαγωγούσε, δίδασκε, κατηχούσε και ενεργοποιούσε πολιτικά μια πολιτεία, προσδίδοντας στην σταθερότητα και την ζωτικότητα της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Claude Orrieux, P. Schimitt-Panel (2018), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, (μτφ. Αμαλία Σταθάκη, επμ. Ηλίας Κουλακιώτης), εκδ. Gutenberg
- Jean-Charles Moretti (2004), Θέατρο και κοινωνία στην αρχαία Eλλάδα, (μτφρ. Δημητρακοπούλου Ελένη, επμ. Μπούρας Κωνσταντίνος), εκδ. Πατάκη
- Ancient Greek Theatre, worldhistory.org, διαθέσιμο εδώ
- Society, politics, and religion: theater in classical greece, louvrepaubrazyl.org, διαθέσιμο εδώ
- Greek tragedy, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
