Του Διονύση Κονδάκη,
Ο Εμφύλιος Πόλεμος της Βοσνίας (1992-1995) αποτελεί έναν καλό τρόπο αξιολόγησης των παραπάνω αντιτιθέμενων προσεγγίσεων, καθώς χαρακτηρίστηκε από μακροχρόνιες κοινωνικές δυσαρέσκειες, σε μια περιοχή με εκτεταμένο εθνοτικό κατακερματισμό, οπού το 43,7% του πληθυσμού ήταν Βόσνιοι Μουσουλμάνοι, το 31,4% Σέρβοι, το 17,3% Κροάτες και το 5,5% αυτοπροσδιοριζόμενοι ως Γιουγκοσλάβοι, ενώ ταυτόχρονα παρέχει έδαφος και για μια προσέγγιση «πλεονεξίας», με δεδομένη την εκτεταμένη λεηλασία, τους επεκτατικούς στόχους των Σέρβων και την επιδεινούμενη οικονομία της Γιουγκοσλαβίας. Η σύγκρουση στη Βοσνία ξέσπασε μετά το δημοψήφισμα του 1992 για την ανεξαρτησία, στο οποίο το 99,7% του πληθυσμού ψήφισε «Ναι».
Οι μνήμες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του κροατικού φασισμού τροφοδοτούσαν συστηματικά το εθνοτικό μίσος, ενώ ο αυτοπροσδιορισμός των Σέρβων ως «ανώτερων» δημιούργησε έντονη δυσαρέσκεια και ένταση κατά τη συστηματική μετατόπιση του πλούτου και της εξουσίας στις υπόλοιπες εθνοτικές μειονότητες. Με την επικείμενη κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, οι Σέρβοι εθνικιστές υλοποίησαν τις φιλοδοξίες τους για τη δημιουργία της «Μεγάλης Σερβίας», και προσπάθησαν να ενώσουν όλες τις περιοχές με σερβικό πληθυσμό, εκδιώκοντας και εξοντώνοντας τις υπόλοιπες εθνοτικές ομάδες. Οι Βόσνιοι Σέρβοι, υποστηριζόμενοι οικονομικά και στρατιωτικά από τη Σερβία, σχημάτισαν παρακρατικές οργανώσεις και πραγματοποίησαν εκτεταμένες και απάνθρωπα βίαιες επιθέσεις και σφαγές.
Οι παράγοντες που συνέβαλαν στο ξέσπασα της παραπάνω σύγκρουσης φαίνεται να εκπροσωπούνται καλύτερα από την προσέγγιση της «δυσαρέσκειας». Η θεωρία της σχετικής στέρησης (relative deprivation) του Gurr (1970) φαίνεται επίσης να έχει σημαντική εξηγητική δύναμη. Ο Gurr υποστήριξε ότι συλλογική βία αποτελεί έκφραση ενδοομαδικής απογοήτευσης, προερχόμενη από ανεκπλήρωτες φιλοδοξίες, ειδικά όταν ο εκσυγχρονισμός αναπτύσσει ένα πλαίσιο αύξησης των προσδοκιών. Η σερβική αντίληψη της «εθνικής κυριαρχίας», σε αντίθεση με την αυξανόμενη αδυναμία τους, στο πλαίσιο της έντονης αλλαγής των διεθνών συνθηκών, λόγω της αποσύνθεσης της Γιουγκοσλαβίας, τοποθετείται με σαφήνεια ως σημαντικός παράγοντας στην έναρξη του εμφυλίου πολέμου της Βοσνίας μέσω του ερμηνευτικού πλαισίου της θεωρίας σχετικής στέρησης. Το επιχείρημα των Cederman, Weidmann και Gleditsch (2011) για την ικανότητα των συλλογικών δυσαρεσκιών να εκδηλώνονται σε έντονη οργή και να οδηγούν τελικά σε σύγκρουση, επίσης, φαίνεται σχετικό.
Από την άλλη, αν και υπήρξαν εκδηλώσεις της «πλεονεξίας» κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου της Βοσνίας, δεν υπάρχουν στοιχεία που να υποδεικνύουν τη συμβολή τους στην έναρξη της σύγκρουσης. Η λεηλασία, η πολεμική κερδοφορία και η κατάληψη εδαφών αποτέλεσαν εκτεταμένα φαινόμενα, ωστόσο, στόχος τους ήταν η συγκέντρωση πόρων για τη διατήρηση της σύγκρουσης. Τα επιχειρήματα των Colier και Hoeffler (2004) για το ρόλο των διασπορών και του διασκορπισμένου πληθυσμού έχουν κάποια βάση, αλλά η μεταβλητή τους για την ειρηνική περίοδο (peacetime variable), που υποστηρίζει ότι μεγαλύτερες περίοδοι ειρήνης μειώνουν τις πιθανότητες εκδήλωσης εμφυλίου πολέμου, αποτυγχάνει να λάβει υπόψη τη βαθιά και μακρόχρονη εθνοτική δυσαρέσκεια που τροφοδότησε αυτή τη σύγκρουση
Παρόμοιες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και για τον Εμφύλιο Πόλεμο στην Υεμένη (2011-2022). Η έναρξη του ερμηνεύεται καλύτερα μέσω της προσέγγισης της «δυσαρέσκειας», καθώς είναι ικανή να εξηγήσει τη χρόνια και συλλογική πολιτική και κοινωνική απομόνωση, καθώς και την οικονομική ανισότητα μεταξύ των εθνοτικών ομάδων Χούθι και Χαντί. Μετά την Αραβική Άνοιξη του 2011 και την αδύναμη και διεφθαρμένη διακυβέρνηση του Abdrabbuh Mansur Hadi, η σύγκρουση ξέσπασε ως άμεση απόρροια της συστηματικής περιθωριοποίησης των Χούθι στο βόρειο τμήμα της Υεμένης. Τα παραπάνω φαίνεται και πάλι να ευθυγραμμίζονται με την προσέγγιση των Cederman, Weidmann και Gleditsch (2011) για τις οριζόντιες ανισότητες.
Σε αντίθεση με την προηγούμενη περίπτωση, εδώ οι οικονομικές ανισότητες φαίνεται να είχαν κυρίαρχο ρόλο. Η απασχόληση, οι κοινωνικές δομές και η γενική κατανομή του πλούτου ήταν πολύ χαμηλότερη στις βόρειες, Χούθι-κατεχόμενες πόλεις, δημιουργώντας έτσι ένα συλλογικό αίσθημα παραμέλησης και παρέχοντας κίνητρα για σύγκρουση. Όπως και στον Εμφύλιο Πόλεμο της Βοσνίας, η πλεονεξία στον Υεμενικό πόλεμο εμφανίστηκε περισσότερο ως αναγκαίο μέρος της «πολεμικής οικονομίας» παρά ως αιτία για την εκδήλωση του εμφυλίου πολέμου. Η λεηλασία και οι μάχες για τον έλεγχο των πετρελαϊκών πόρων άρχισαν μετά το ξέσπασμα της σύγκρουσης, αμφισβητώντας τις εξηγήσεις που βασίζονται στην ευκαιρία και την πλεονεξία.
Δεδομένων των παρατηρήσεων από τις προαναφερθείσες περιπτώσεις, οι δυσαρέσκειες και οι οικονομικές ανισότητες φαίνεται να εξηγούν καλύτερα την εκδήλωση των εμφυλίων πολέμων. Η συλλογική απογοήτευση και η οργή φαίνεται να αποτελούν την κινητήρια δύναμη για το ξέσπασμα των ενδοκρατικών συγκρούσεων. Αν και η ευκαιρία και η πλεονεξία εμφανίζονται στις εμφύλιες συγκρούσεις, φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη χρησιμότητα στην εξήγηση της εκτεταμένης διάρκειάς τους και όχι στην έναρξή τους. Η επανάσταση δεν είναι μια βιομηχανία παραγωγής κερδών μέσω της λεηλασίας και οι επαναστάτες δεν είναι ληστές, όπως υποστήριξε ο Grossman (1991). Aκομα και αν, σε ορισμένες περιπτώσεις, η αναζήτηση οικονομικής δύναμης και εξουσίας μπορεί να χαρακτηρίσει τα κίνητρα των υποκινητών της επανάστασης, η υποκίνηση του λαού πάντα απαιτεί ένα ειλικρινές και συλλογικό αίσθημα αδικίας, αβεβαιότητας και περιθοριοποίησης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Collier Paul, Nickolas Sampanis (2005), Understanding Civil War: Evidence and Analysis, εκδ. World Bank Publications
- Cederman, Lars-Erik, Nils B. Weidmann, and Kristian Skrede Gleditsch (2011), Horizontal Inequalities and Ethnonationalist Civil War: A Global Comparison, kops.uni, διαθέσιμο εδώ
- Collier, Paul, and Anke Hoeffler (2004), Greed and Grievance in Civil War, academic.com, διαθέσιμο εδώ
- James D. Fearon, David D. Laitin (2001), Ethnicity, Insurgency, and Civil War, stanford.edu, διαθέσιμο εδώ
- Grossman Herschel I. (1991), A General Equilibrium Model of Insurrections, scribd.com, διαθέσιμο εδώ
- Gurr Ted Robert (1970) Why Men Rebel, archive.org, διαθέσιμο εδώ
- Kalyvas Stathis N (2003), The Ontology of ‘Political Violence: Action and Identity in Civil Wars, african.cam, εδώ
- Stewart Frances (2008), Horizontal Inequalities and Conflict: Understanding Group Violence in Multiethnic Societies, ipinst.org, διαθέσιμο εδώ
- Tamimi Adeb Al (2021), The Main Factors of Yemeni Conflict: An Analysis, neliti.com, διαθέσιμο εδώ
- War crimes and trials in Bosnian War, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
