Του Δημήτρη Νικολάου,
Η κινητικότητα αποτελεί θεμελιώδη διάσταση της ανθρώπινης ιστορίας, επηρεάζοντας τόσο τις κοινωνικές δομές όσο και τις πολιτισμικές ταυτότητες. Στις προνεωτερικές κοινωνίες, η μετακίνηση συνδεόταν με την περιθωριοποίηση και την αβεβαιότητα, ενώ με την έλευση της νεωτερικότητας μετατράπηκε σε σύμβολο ελευθερίας, προόδου και εκσυγχρονισμού. Από την απαρχή του τουρισμού έως τις σύγχρονες μορφές παγκόσμιας κυκλοφορίας, η έννοια της κινητικότητας αποκτά συνεχώς νέες σημασίες. Στο παρόν κείμενο επιχειρείται η ανάλυση των πολλαπλών όψεών της μέσα από ιστορικά παραδείγματα και θεωρητικές προσεγγίσεις.
Η κινητικότητα είναι μια ιδιαίτερα περίπλοκη θεωρητική έννοια, η οποία ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο τοποθετείται έχει την δυνατότητα να συσχετιστεί με θετικές και αρνητικές νοηματοδοτήσεις. Πρώτα από όλα είναι αξιοσημείωτο πως μέσα στο πλαίσιο της κινητικότητας στην νεωτερική εποχή δημιουργήθηκε και άκμασε ο τομέας του τουρισμού. Πιο συγκεκριμένα ο τουρισμός έχει ως βασικό θεμέλιο της ύπαρξης του την κινητικότητα, την μαζική εθελούσια και προσωρινή μετατόπιση ατόμων για λόγους αναψυχής και ψυχαγωγίας. Με αυτόν τον τρόπο έχουμε την ανάδυση ενός τομέα που στηρίζει πλέον ολόκληρες κρατικές οικονομίες, ως έναν βαθμό, βελτιώνοντας έτσι το βιοτικό επίπεδο των πολιτών. Παράλληλα μέσα από αυτήν την συγκεκριμένη μορφή της τουριστικής κινητικότητας είναι δυνατή η διάπλαση στενών εθνικών σχέσεων μέσα από αυτήν την πολιτισμική επαφή και διάδραση. Έτσι είναι θεμιτό να επισημανθεί πως αυτή η διεθνική- διαπολιτισμική επικοινωνία δεν θα ήταν το ίδιο εφικτή χωρίς αυτό το περίγραμμα της νεωτερικής κινητικότητας.
Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί μια εξίσου αξιόλογη ιδέα που έχει συνδεθεί με την κινητικότητα που είναι το δικαίωμα της ελευθερίας. Ειδικότερα στην νεωτερική εποχή αναπτύσσεται η αντίληψη της κινητικότητας ως πρόοδος, εκσυγχρονισμός και ιδιαίτερα ως ελευθερία σε αντίθεση με το φεουδαρχικό σύστημα που βασίζεται στην δέσμευση του ατόμου με την γή. Με αυτόν τον τρόπο το φαινόμενο της κινητικότητας απέκτησε κεντρική θέση στις κοσμοαντιλήψεις λόγιων, όπως ήταν ο Hobbes και Blackstone και έφτασε σε σημείο να είναι πολιτικό δικαίωμα η εσωτερική μετακίνηση στα πλαίσια του έθνους-κράτους.
Έχοντας αναλύσει τις θετικές νοηματοδοτήσεις που είναι συνδεδεμένες με την έννοια της κινητικότητας έχουμε την δυνατότητα να προχωρήσουμε στην εξέταση ορισμένων αρνητικών ιδεών. Αρχικά πρέπει να επισημανθεί ότι η κινητικότητα είχε συνδεθεί για αιώνες με την περιθωριακότητα και την παραβατικότητα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ολόκληρες ομάδες ανθρώπων όπως είναι οι εβραίοι, οι ρομά ή και οι άστεγοι να κατηγοριοποιούνται ως επικίνδυνου και να εξοστρακίζονται από τις κοινωνίες στις οποίες βρίσκονται. Η ιδιότητα της κινητικότητας σε αυτό το πλαίσιο καθιστά αυτές τις ομάδες ανθρώπων ύποπτες και νομιμοποιεί πολιτικές μίσους, εχθρότητας και βίας που δυνητικά μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλες φρικαλεότητες και γενοκτονίες. Πάντως είναι θεμιτό να σημειωθεί μια ακόμη αρνητική νοηματοδότηση της κινητικότητας που σχετίζεται με την τεχνολογική εξέλιξη και την αλλαγή της αντίληψης του χώρου που αυτή έφερε. Πιο αναλυτικά από τον 19ο αιώνα έχουμε νέες μορφές κινητικότητας όπως είναι τα τρένα που συρρικνώνουν τις αποστάσεις ανάμεσα στις περιοχές. Απόρροια αυτού είναι οι περιοχές που πριν από αυτές τις εξελίξεις αντιμετωπίζοντας ως διακριτές και μοναδικές να φαίνονται παρόμοιες στους ανθρώπους που τις επισκέπτονται. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την γρήγορη εξαγωγή και εισαγωγή αγαθών έχει την δυνατότητα να σηματοδοτήσει το τέλος της τοπικότητας των προϊόντων και των επιχειρήσεων με αποτέλεσμα την κυριαρχία της παγκοσμιοποιημένης βιομηχανίας στο εμπόριο.
Η κινητικότητα όμως είναι και ένα ιδιαίτερα περίπλοκο θεωρητικό πεδίο το οποίο αρκετοί αξιόλογοι ερευνητές προσεγγίζουν με διαφορετικούς τρόπους. Η έννοια των συστημάτων κινητικότητας (mobility systems) είναι θεμελιώδης στην θεωρητική προσέγγιση του John Urry. Η κινητικότητα ως νεωτερικό φαινόμενο προϋποθέτει την ύπαρξη ποικίλων συστημάτων, τα οποία μέσα από την συνεχή επανάληψη μετατρέπουν την απλή κίνηση σε κυκλοφορία (circulation) είτε ανθρώπων είτε υλικοτήτων ή και ιδεών. Παραδείγματος χάρη η μετανάστευση πολλών ελλήνων στην Αμερική τον 20ο αιώνα δεν είναι μια απλή κίνηση αλλά πρόκειται για ένα φαινόμενο ανθρώπινης κυκλοφορίας, το ίδιο ισχύει στο σύγχρονο προσφυγικό ζήτημα σχετικά με την Μέση Ανατολή.
Με αυτόν τον τρόπο καθίσταται αντιληπτό πως μια κεντρική λειτουργία των συστημάτων κινητικότητας είναι πως περιέχουν και αναπτύσσουν αυτήν την κυκλοφορία. Μάλιστα αξίζει να αναφερθεί πως αυτά τα συστήματα κινητικότητας περιβάλλονται και συνδέονται με κοινωνικές σχέσεις. Βέβαια είναι βασικό χαρακτηριστικό αυτών των συστημάτων είναι πως αποτελούνται από πολλά αλληλοδιαπλεκόμενα στοιχεία, τα οποία αυξάνονται όσο αναπτύσσεται το σύστημα κινητικότητας και γίνονται περισσότερο ευαίσθητα και αλληλοεξαρτημένα αυξάνοντας έτσι τον πιθανό κίνδυνο και ρίσκο.
Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτή η ιδιαίτερα περίπλοκη φύση της κινητικότητας. Σε αυτό το σημείο είναι θεμιτό να παρουσιαστεί ένα παράδειγμα ενός τέτοιου συστήματος κινητικότητας και πιο συγκεκριμένα εντοπίζεται στο πλαίσιο της κινητικότητας που παρέχουν τα αεροπλάνα. Αρχικά είναι φανερή η επιρροή που έχει η βιομηχανία των αεροπλάνων στην σύγχρονη εποχή καθώς βασιζόμαστε σε αυτήν για την μεταφορά ανθρώπων και αγαθών για οικονομικούς, επιστημονικούς, πολιτικούς λόγους. Αυτή η κυκλοφορία είναι θεμελιώδης για την λειτουργία της σύγχρονής κοινωνίας και προϋποθέτει την ύπαρξη και την αλληλοδιαπλοκή πολλών διαφορετικών στοιχείων. Ειδικότερα περιέχεται η ύπαρξη των κατάλληλων δομών για τα αεροπλάνα (αεροδρόμια), το χειρισμό τους και την συντήρηση τους από επαγγελματίες, την δημιουργία στεγαστικών, επισιτιστικών επιχειρήσεων και την ύπαρξη ομάδων ανθρώπων που εθελούσια αποφασίζουν την προσωρινή ή μόνιμη μετακίνηση τους με στόχο την εξυπηρέτηση των αναγκών τους (διεθνείς επιχειρηματίες, επιστήμονες, πολιτικοί, τουρίστες). Η διασύνδεση και η αλληλουχία αυτών των στοιχείων στο συγκεκριμένο σύστημα κινητικότητας είναι τόσο αναγκαία σε σημείο που η αφαίρεση ή δυσλειτουργία ενός από αυτά μπορεί να έχει έντονες αρνητικές συνέπειες όπως είναι τα δυστυχήματα.
Η κινητικότητα, όπως φάνηκε, δεν είναι ένα ουδέτερο φαινόμενο, αλλά είναι ιστορικά προσδιορισμένη και κοινωνικά φορτισμένη. Από τη θεσμοθέτησή της ως δικαιώματος στον νεωτερικό κόσμο έως τη χρήση της ως μέσο αποκλεισμού και επιτήρησης, παραμένει ένα πεδίο εντάσεων και αντιφάσεων. Στην εποχή των παγκόσμιων δικτύων και των ευάλωτων συστημάτων κυκλοφορίας, όπως αναδεικνύει και ο John Urry, η κινητικότητα επαναπροσδιορίζεται διαρκώς. Κατανοώντας την ιστορική της πορεία, μπορούμε να συλλάβουμε πιο ουσιαστικά τον ρόλο της στον σύγχρονο κόσμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Cresswell T. (2006), On the Move: Mobility in the Modern Western World, εκδ. Routledge
- Urry J. (2007), Mobilities, εκδ. Polity Press
- Saunier P.-Y. (2013), Transnational history, εκδ. Macmillan Education UK
