Του Διονύση Κονδάκη,
Το ερευνητικό έργο “Correlates of War”, ορίζει τον Εμφύλιο Πόλεμο ως οποιαδήποτε παρατεταμένη ένοπλη σύγκρουση εντός ενός κράτους, με τουλάχιστον 1.000 θανάτους κατά τη διάρκειά της, που περιλαμβάνει την ενεργή συμμετοχή της εθνικής κυβέρνησης και αποτελεσματική αντίσταση από την εκάστοτε αντίπαλη ομάδα, προκαλώντας τουλάχιστον το 5% των θανάτων. Οι ενδοκρατικές συγκρούσεις, από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αποτελούν μια από τις κυριότερες πηγές ανθρωπίνων απωλειών. Αν και ο συνολικός αριθμός των θυμάτων από τέτοιου είδους συγκρούσεις είναι δύσκολο να εκτιμηθεί, ο Fearon (2003) υποστηρίζει ότι, μεταξύ του 1945 και του 1999, 16,2 εκατομμύρια θάνατοι προκλήθηκαν άμεσα από ενδοκρατικές συγκρούσεις. Αντίθετα, οι εκτιμήσεις για τους διεθνείς πολέμους την ίδια περίοδο ανέρχονται στα 3,3 εκατομμύρια, περίπου πέντε φορές λιγότεροι από τις εμφύλιες συγκρούσεις.
Ωστόσο, παρά την εμφανή επικράτηση και τον όλεθρο των ενδοκρατικών συγκρούσεων, η έρευνα πάνω στο θέμα εξακολουθεί να διχάζεται απο το δίπολο της «πλεονεξίας» (greed) και της «δυσαρέσκειας» (grievance). Στο παρόν άρθρο, θα εξετασθούν και τα δυο ανταγωνιστικά ερμηνευτικά πλαίσια με κριτήριο την ικανότητά τους να εξηγήσουν σύγχρονες συγκρούσεις, με σκοπό την ανάδειξη της συμβολής των ανισοτήτων στην έναρξη των εμφυλίων πολέμων.
Η «πλεονεξία» αντιλαμβάνεται την έναρξη των εμφυλίων πολέμων μέσα από όρους ιδιαίτερων ευκαιριών που προάγουν, διατηρούν και προσφέρουν κέρδη στις επαναστατικές οργανώσεις όταν ξεσπάει η σύγκρουση. Αντίθετα, η «δυσαρέσκεια» ερμηνεύει την ενδοκρατική σύγκρουση μέσω των κινήτρων· δυσχερείς κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες, όπως η υψηλή ανισότητα, οι εθνοτικές και θρησκευτικές διακρίσεις, αλλά και η έλλειψη πολιτικών δικαιωμάτων, συμβάλλουν στην επάνδρωση των επαναστατικών οργανώσεων και διευκολύνουν την εξέγερση. Κατά κύριο λόγο, η σύγχρονη βιβλιογραφία υποστηρίζει το πρώτο πλαίσιο.
Οι Collier και Hoeffler (2004), χρησιμοποιώντας ποσοτικοποιημένα δεδομένα από εμφυλίους πολέμους της περιόδου 1960-1999, βρήκαν ότι τα περισσότερα δείγματα για τη δυσαρέσκεια ήταν ασήμαντα: «Όλες οι κοινωνίες μπορεί να έχουν ομάδες με έντονες δυσαρέσκειες. Στην περίπτωση αυτή, τα κίνητρα δεν εξηγούν την εμφάνιση της εξέγερσης». Τα μοντέλα για την πλεονεξία, ωστόσο, απέδωσαν καλά, υποδεικνύοντας ότι οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι πιο πιθανό να ξεσπάσουν όταν είναι οικονομικά εφικτό και λογικό να εξεγερθεί κανείς. Τα μέσα χρηματοδότησης παρουσιάστηκαν ως βασικός παράγοντας. Η εξάρτηση από εξαγωγές πρώτων υλών και η ύπαρξη διασποράς φαίνεται να αύξησαν την πιθανότητα ενδοκρατικής σύγκρουσης. Παράγοντες που μείωναν το οικονομικό κόστος της επανάστασης, όπως η χαμηλή εγγραφή ανδρών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, το χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα και η αργή οικονομική ανάπτυξη, είχαν την ίδια επίδραση. Η τελευταία πτυχή της ευκαιρίας για τους Collier και Hoeffler είναι τα στρατηγικά πλεονεκτήματα, με τους διασκορπισμένους και μεγάλους πληθυσμούς και τους αδύναμους κρατικούς θεσμούς να αυξάνουν επίσης τον κίνδυνο σύγκρουσης.
Οι Fearon και Laitin (2003) συμφωνούν κατά κύριο λόγο με τους Collier και Hoeffler και υποστηρίζουν ότι «οι παράγοντες που εξηγούν ποιές χώρες είναι σε κίνδυνο εμφυλίου πολέμου δεν είναι τα εθνοτικά ή θρησκευτικά χαρακτηριστικά τους αλλά μάλλον οι συνθήκες που ευνοούν την «επανάσταση». Αν «μόλις 500 έως 2.000 ενεργοί αντάρτες», δεδομένων των κατάλληλων γεωγραφικών και οικονομικών συνθηκών, μπορούν επιτυχώς να οργανώσουν και να διεξάγουν έναν εμφύλιο πόλεμο, «τότε το μέσο επίπεδο δυσαρέσκειας σε μια ομάδα μπορεί να μην έχει μεγάλη σημασία».
Η αναντιστοιχία, ωστόσο, ανάμεσα στα παραπάνω ποσοτικά δεδομένα και στη μόνιμη παρουσία της ανισότητας στα εμπειρικά παραδείγματα, προκάλεσε σημαντικούς προβληματισμούς σχετικά με τη θεωρία της «πλεονεξίας». Σε αυτή τη γραμμή, οι Cederman, Weidmann και Gleditsch (2011) αναδιατύπωσαν τη σχέση μεταξύ δυσαρέσκειας και εμφυλίων συγκρούσεων εστιάζοντας στις οριζόντιες και όχι στις ατομικές ανισότητες. Οι οριζόντιες ανισότητες (Horizontal Inequalities) ορίζονται ως οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ανισότητες μεταξύ πολιτισμικά ορισμένων ομάδων ενός κράτους.
Προσεγγίζοντας τον εμφύλιο πόλεμο μέσω των ομαδικών κοινωνικοπολιτικών αποκλεισμών και της επιλεκτικτής κατανομής πλούτου, οι συλλογικές δυσαρέσκειες, συνδεδεμένες με συγκεκριμένες κοινωνικές ταυτότητες, εμφανίζονται ως πιθανοί παράγοντες για την έναρξη του εμφυλίου πολέμου. Η αυταρχική διακυβέρνηση, οι χρόνιες οικονομικές ασυμμετρίες και η παραβίαση της ισονομίας, επίσης, παρουσιάστηκαν ως καταλυτικοί παράγοντες στην όξυνση της κοινωνικής δυσαρέσκειας. Τα ευρήματα των δεδομένων τους υποστήριξαν τα επιχειρήματά τους και απέδειξαν τα εξής: 1) τόσο οι πολιτικές, όσο και οι οικονομικές οριζόντιες ανισότητες αυξάνουν τον κίνδυνο του εμφυλίου πολέμου, 2) σχετικά φτωχές ή πλούσιες εθνοτικές ομάδες είναι πιο πιθανό να βιώσουν εμφύλιο πόλεμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Collier Paul, Nickolas Sampanis (2005), Understanding Civil War: Evidence and Analysis, εκδ. World Bank Publications
- Cederman, Lars-Erik, Nils B. Weidmann, and Kristian Skrede Gleditsch (2011), Horizontal Inequalities and Ethnonationalist Civil War: A Global Comparison, kops.uni, διαθέσιμο εδώ
- Collier, Paul, and Anke Hoeffler (2004), Greed and Grievance in Civil War, academic.com, διαθέσιμο εδώ
- James D. Fearon, David D. Laitin (2001), Ethnicity, Insurgency, and Civil War, stanford.edu, διαθέσιμο εδώ
- Grossman Herschel I. (1991), A General Equilibrium Model of Insurrections, scribd.com, διαθέσιμο εδώ
- Gurr Ted Robert (1970) Why Men Rebel, archive.org, διαθέσιμο εδώ
- Kalyvas Stathis N (2003), The Ontology of ‘Political Violence: Action and Identity in Civil Wars, african.cam, εδώ
- Stewart Frances (2008), Horizontal Inequalities and Conflict: Understanding Group Violence in Multiethnic Societies, ipinst.org, διαθέσιμο εδώ
- Tamimi Adeb Al (2021), The Main Factors of Yemeni Conflict: An Analysis, neliti.com, διαθέσιμο εδώ
- War crimes and trials in Bosnian War, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
