Της Φανής Υβόννης Κυρκιλή,
Η πλήρωση της ειδικής υπόστασης ενός εγκλήματος απλώς ενδεικνύει τον άδικο χαρακτήρα της υπό εξέταση πράξης. Η οριστική κρίση για το άδικο αυτής και την τιμώρησή της προϋποθέτει και τον έλεγχο για τη μη συνδρομή κάποιου λόγου άρσης του αδίκου.
Π.χ. Η Α για να γλυτώσει από τον βιαστή Β κρύβεται σε ξένο σπίτι σπάζοντας τα τζάμια (κατάσταση ανάγκης), ο Γ σκοτώνει τον ληστή Λ που έχει εισβάλει στο σπίτι του (άμυνα), ο Π βλέπει τα δύο του παιδιά να κινδυνεύουν από πυρκαγιά, αλλά μπορεί να σώσει μόνο το ένα, κάτι που κάνει (σύγκρουση καθηκόντων).
Οι Α, Γ και Π θα μείνουν ατιμώρητοι, διότι συντρέχουν περιστατικά που θεμελιώνουν λόγο που αίρει το “άδικο” της συμπεριφοράς τους.
Τι γίνεται όμως όταν ο πράττων προσβάλλει (εκ δόλου ή εξ αμελείας του) το έννομο αγαθό άλλου, χωρίς όμως να γνωρίζει ότι υφίσταται λόγος άρσης του αδίκου; Για παράδειγμα, «αγνοούμενη άμυνα» υπάρχει όταν ο δράστης τελεί σωματική βλάβη χωρίς να γνωρίζει ότι υπάρχει επίθεση! Τότε ουσιαστικά αίρεται το άδικο του αποτελέσματος και παραμένει μόνο το άδικο της πράξης του.
Τρεις θεωρίες έχουν διατυπωθεί για την αντιμετώπιση αυτής της ειδικής περίπτωσης από το ποινικό μας σύστημα.
- Σύμφωνα με την ακραία αντικειμενική θεωρία, το άδικο θεμελιώνεται αποκλειστικά στην αντικειμενική προσβολή του εννόμου αγαθού, δηλαδή στην απαξία του αποτελέσματος. Ως εκ τούτου, ο δράστης θα μείνει ατιμώρητος, διότι αντικειμενικά βρισκόταν όντως σε άμυνα, έστω κι αν δεν εμφορείται από το υποκειμενικό στοιχείο της γνώσης της. Αρκεί η αντικειμενική συνδρομή των όρων του λόγου άρσης του αδίκου και δεν απαιτείται επιπλέον γνώση του ενεργούντος προσώπου!
- Σύμφωνα με την αμιγώς υποκειμενική θεωρία, αντίθετα, το άδικο είναι αποκλειστικά άδικο της συμπεριφοράς, θεμελιώνεται δηλαδή στην απαξία της αντιτιθέμενης προς το δίκαιο βούλησης. Το αποτέλεσμα δεν διαδραματίζει κανέναν ρόλο για τη θεμελίωση του αδίκου, καθόσον η επέλευσή του είναι πολλές φορές ζήτημα τύχης -σημασία θα έχει μόνο για την επιβολή της ποινής, υποβιβαζόμενο έτσι σε εξωτερικό όρο του αξιοποίνου. Ο δράστης θα τιμωρηθεί λοιπόν κανονικά για το οικείο έγκλημα. Με άλλα λόγια και παίρνοντας ως παράδειγμα την άμυνα, οι υποστηρικτές της θεωρίας αυτής επισημαίνουν ότι για να τυγχάνει εφαρμογής το ΠΚ 22 ο πράττων απαιτείται να ξέρει ότι ενεργεί “προς υπεράσπιση” του εαυτού του από παρούσα και άδικη επίθεση, κάτι που λογικώς προϋποθέτει γνώση και βούληση υπεράσπισης.
- Η ενδιάμεση θεωρία δεν παραβλέπει τους κινδύνους που εγκυμονεί ο αποκλεισμός είτε του αποτελέσματος είτε της συμπεριφοράς από τη θεμελίωση του αδίκου, για την οποία διατείνεται ότι πρέπει να συνυπολογίζεται η απαξία και των δύο.
Έτσι, όταν ο δράστης έχει δόλο, θα τιμωρηθεί για απρόσφορη απόπειρα, καθώς θέτει άδικο σε μέρος της ειδικής υπόστασης (άδικη συμπεριφορά ναι, όχι άδικο αποτέλεσμα). Ας δούμε ένα παράδειγμα: Ο Β στο σκοτάδι πυροβολεί τον Γ και τον σκοτώνει. Λόγω του σκοταδιού όμως δεν είχε δει ότι και ο Γ τον σημάδευε με το όπλο του και ήταν έτοιμος να τον πυροβολήσει. Ο Β ήταν σε άμυνα αλλά το αγνοούσε. Θα τιμωρηθεί για απρόσφορη απόπειρα ανθρωποκτονίας με δόλο (ΠΚ 299.1 και 43.1): η πράξη είναι, όπως εξηγήσαμε, άδικη τμηματικά και όχι συνολικά, το έγκλημα επομένως δεν ολοκληρώνεται. Από τη μία, έχουμε πράγματι απόφαση εκτέλεσης του εγκλήματος, γι’ αυτό και ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί, όμως μόνο με την ποινή της απρόσφορης απόπειρας, γιατί αντικειμενικά το αποτέλεσμα δεν μπορεί να κριθεί ως άδικο!
Όταν ο δράστης έχει αμέλεια, θα μείνει ατιμώρητος· ας δούμε γιατί μέσω ενός παραδείγματος. Ο Α, οδηγώντας απρόσεχτα, προκαλεί από αμέλεια τον θάνατο ενός τρομοκράτη που ακριβώς εκείνη τη στιγμή ετοιμαζόταν να πυροδοτήσει εκρηκτικό μηχανισμό. Ο Α αγνοούσε την κατάσταση άμυνας. Και εδώ η μεν απαξία του αποτελέσματος αίρεται, η δε απαξία της συμπεριφοράς δεν αρκεί για να θεμελιώσει ποινικό άδικο και τελικώς είναι ποινικώς αδιάφορη. Βέβαια, κάποιοι συγγραφείς θεωρούν απαραίτητο -για να έχουμε ατιμωρησία- κάποιον γενικό σκοπό άμυνας. Π.χ. Ο αμυνόμενος, που πυροβολεί κατά του επιτιθέμενου για να τον τρομάξει και εξ αμελείας προκαλεί τον θάνατό του, πρέπει να γνωρίζει ότι συντρέχει κατάσταση άμυνας και να θέλει να αποκρούσει την επίθεση με εκφοβιστικές βολές. Αν αντίθετα η όλη δραστηριότητά του δεν καλύπτεται από αυτή τη βούληση υπεράσπισης, δεν αίρεται το άδικό της (έστω κι αν είναι αναγκαία για την αποτελεσματική και οριστική απόκρουση της επίθεσης) και ο ενεργών καθίσταται αξιόποινος για το οικείο εξ αμελείας έγκλημα. Όμως, η άποψη αυτή στερείται πρακτικής σημασίας, διότι η απαξία της συμπεριφοράς του ουσιαστικά μόνο ως “απρόσφορη εξ αμελείας απόπειρα” μπορεί να χαρακτηριστεί (κατ’ αναλογία της προηγούμενης περίπτωσης εκ δόλου εγκλήματος), η οποία κατά το δίκαιό μας δεν είναι αξιόποινη.
Σημείωση
Είναι τελείως διαφορετικό το (αντίστροφο) ζήτημα του “νομιζόμενου λόγου άρσης του αδίκου”, δηλαδή η περίπτωση που ο δράστης ενεργεί νομίζοντας ότι καλύπτεται από κάποιον λόγο άρσης του αδίκου, κάτι που όμως δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα (δεν συντρέχουν οι αντικειμενικές προϋποθέσεις). Γνωρίζει δηλαδή ότι πραγματώνει την υπόσταση εγκλήματος, αλλά θεωρεί εσφαλμένα ότι καλύπτεται από επιτρεπτικό κανόνα. Πρόκειται για είδος πλάνης, η νομική μεταχείριση της οποίας δεν θα αναλυθεί επί του παρόντος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚH ΠΗΓH
- Μυλωνόπουλος, Χρήστος (2020), Ποινικό Δίκαιο – Γενικό μέρος, εκδ. Σάκκουλα
