Του Παναγιώτη Χάτζιου,
Όταν ακούμε «Ατλαντίδα», πολλοί σκεφτόμαστε μια «πόλη-θαύμα» που χάθηκε στη θάλασσα. Πρώτα απ’ όλα, η Ατλαντίδα υπάρχει ως ιδέα στα κείμενα του Πλάτωνα, στους διαλόγους «Τίμαιος» και «Κριτίας». Εκεί περιγράφεται ένας ισχυρός νησιωτικός πολιτισμός, πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες, που αναπτύχθηκε εντυπωσιακά και ύστερα καταστράφηκε ξαφνικά από σεισμούς και πλημμύρες. Πολλοί κλασικοί φιλόλογοι, όπως ο Πιερ Βιντάλ-Νακ, έχουν γράψει ότι η Ατλαντίδα στον Πλάτωνα λειτουργεί κυρίως ως «παράδειγμα» για να μιλήσει για την πολιτική και την ηθική, όχι ως καθαρή ιστορική αφήγηση. Με άλλα λόγια, ο Πλάτωνας μάλλον «έστησε» μια ιστορία για να περάσει ιδέες.
Παρόλα αυτά, υπήρξαν ερευνητές που προσπάθησαν να δουν αν πίσω από τον μύθο κρύβεται ένα πραγματικό γεγονός. Εδώ μπαίνει στο παιχνίδι η Σαντορίνη, η Θήρα δηλαδή, και ο μινωικός κόσμος. Το 1967, ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος ξεκίνησε τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι της Θήρας. Εκεί αποκαλύφθηκε μια ολόκληρη προϊστορική πόλη της Εποχής του Χαλκού: Σπίτια με δύο και τρεις ορόφους, πλακόστρωτοι δρόμοι, αποχετεύσεις, αποθήκες, εργαστήρια, και συγκλονιστικές τοιχογραφίες με καράβια, φυτά, ζώα και σκηνές από την καθημερινή ζωή. Η πόλη θάφτηκε κάτω από στάχτη και ελαφρόπετρα μετά από μια τεράστια ηφαιστειακή έκρηξη γύρω στο 1600 π.Χ. Η εικόνα είναι πολύ ζωντανή: Είναι σαν να περπατάει κανείς, ανάμεσα σε δωμάτια με χρωματιστούς τοίχους, αντικρίζοντας αγγεία στη θέση τους, και νιώθοντας ξεκάθαρα ότι οι άνθρωποι έφυγαν βιαστικά και άτακτα.
Γεωλόγοι και θαλάσσιοι γεωμορφολόγοι, έχουν βρει ξεκάθαρα ίχνη από τσουνάμι της ίδιας περιόδου, στις βόρειες ακτές της Κρήτης, όπως και σε άλλα μέρη στο Αιγαίο. Αυτά τα «σημάδια» ταιριάζουν με την ιδέα ότι η έκρηξη της Θήρας δεν ήταν μόνο τοπική υπόθεση, αλλά χτύπησε ολόκληρη την περιοχή. Κάποιοι ερευνητές, όπως ο Άγγελος Γαλανόπουλος, πρότειναν ότι ο μύθος της Ατλαντίδας μπορεί να είναι μια «αντανάκλαση» αυτής της πραγματικής καταστροφής, ίσως με χρονικές ή αριθμητικές υπερβολές που μπήκαν αργότερα στην αφήγηση. Η σκέψη τους είναι απλή: Μια τεράστια έκρηξη, σεισμοί, τσουνάμι, πολιτισμική αναστάτωση —όλα αυτά θα μπορούσαν να γεννήσουν μια ιστορία για έναν λαμπρό κόσμο που χάθηκε.
Από την άλλη πλευρά, οι αρχαιολόγοι ζητούν συγκεκριμένα στοιχεία. Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχει σαφές εύρημα που να δείχνει έναν «υπερ-πολιτισμό» στον Ατλαντικό που βυθίστηκε, όπως ακριβώς στον Πλάτωνα. Οργανισμοί που μελετούν τους ωκεανούς και πανεπιστημιακές ομάδες έχουν σαρώσει πολλές περιοχές με σόναρ, υποβρύχιες κάμερες και δορυφορικές μεθόδους. Συνήθως, βρίσκουν γεωλογικούς σχηματισμούς ή παλιά ποτάμια, καμιά φορά και ίχνη από προϊστορικές ακτογραμμές, αλλά όχι κάτι που να «φωνάζει» Ατλαντίδα. Αυτό δεν ακυρώνει το ενδιαφέρον. Αντίθετα, μας βοηθά να ξεχωρίζουμε ανάμεσα στο τι υποθέτουμε και στο τι έχει αποδειχθεί.
Ένας καλός τρόπος να κρατήσουμε ισορροπία είναι να αντιλαμβανόμαστε την Ατλαντίδα ως τρία πράγματα μαζί. Πρώτον, ως λογοτεχνικό παράδειγμα του Πλάτωνα, που σχολιάζει την ύβρη και την πολιτική οργάνωση. Δεύτερον, ως πιθανή μνήμη πραγματικών γεγονότων, όπως η έκρηξη της Θήρας και τα τσουνάμι, που άλλαξαν ζωές στο Αιγαίο. Τρίτον, ως πολιτισμικό φαινόμενο, που ενέπνευσε έρευνες, ταξίδια, ντοκιμαντέρ και ατελείωτες συζητήσεις. Η πόλη στο Ακρωτήρι, με τα καλοδιατηρημένα σπίτια και τις τοιχογραφίες, είναι μια πολύ χειροπιαστή εικόνα για το πώς έμοιαζε ένας ανεπτυγμένος νησιωτικός κόσμος λίγο πριν τον καταπιεί η τέφρα.
Για να φέρει κανείς στο μυαλό την Ατλαντίδα, θα πρέπει να φανταστεί να μπαίνει σε ένα δωμάτιο με ζωγραφισμένους τοίχους, να βλέπει ράφια με αγγεία, να περπατά σε στενά δρομάκια με λιθόστρωτο και λίγο παρακάτω, να συναντά αποχετευτικά κανάλια που δείχνουν τεχνογνωσία. Και μετά θα πρέπει να «συμμετέχει» στο σκηνικό της έκρηξης: Να φανταστεί τον θόρυβο του ηφαιστείου, τη στάχτη που σκοτεινιάζει τον ουρανό, το κύμα που σηκώνεται μακριά και χτυπά τις ακτές. Δεν είναι μύθος· είναι εικόνες που βγαίνουν από τα ίδια τα χώματα.
Συνοψίζοντας, δεν έχουμε απόδειξη για την Ατλαντίδα όπως την περιγράφει ο Πλάτωνας, αλλά έχουμε γερά στοιχεία για μια μεγάλη προϊστορική καταστροφή στο Αιγαίο και έναν ανεπτυγμένο νησιωτικό πολιτισμό που επηρεάστηκε βαθιά.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Schott Walter (2001), Ατλαντίδα: Μύθος ή Πραγματικότητα, Αθήνα: Ελληνικές Εκδόσεις
- ΠΛΑΤΩΝ, greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
- Atlantis, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
