Του Γιάννη Αρμύρα,
Ο πρώτος πόλεμος του Καραμπάχ ή αλλιώς του Αρτσάχ, ήταν μια ένοπλη σύγκρουση μεταξύ Αρμενίων και Αζέρων που έλαβε χώρα από το 1992 μέχρι το 1994. Αρχικά, οι συγκρούσεις για το Ναγκόρνο Καραμπάχ ξεκίνησαν πολύ νωρίτερα από την έναρξη του πρώτου πολέμου. Συγκεκριμένα, στις αρχές του 20ού αιώνα, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, με κυρίως αρμένικο πληθυσμό, έγινε δύο φορές (από το 1905 έως το 1907 και από το 1918 έως το 1920) πεδίο αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ Αρμενίων και Αζέρων. Η νεοσύστατη Δημοκρατία της Αρμενίας και η Λαϊκή Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν διεκδίκησαν τον έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Το Πρώτο Συνέδριο των Αρμενίων του Καραμπάχ, που συγκλήθηκε στις 22 Ιουλίου 1918 στη πόλη του Σουσί, ανακήρυξε το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ως μια ανεξάρτητη διοικητική και πολιτική μονάδα και εξέλεξε τη δική του Λαϊκή Κυβέρνηση (από τον Σεπτέμβριο του 1918 – το Αρμενικό Εθνικό Συμβούλιο του Καραμπάχ).
Η αντιπαράθεση και οι συγκρούσεις μεταξύ των στρατευμάτων του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμένιας συνεχίστηκε στην περιοχή, μέχρι την εγκαθίδρυση της σοβιετικής εξουσίας στο Αζερμπαϊτζάν. Στα τέλη του Απριλίου το 1920, μονάδες του του σοβιετικού Στρατού (οι οποίες εισήλθαν στο Αζερμπαϊτζάν) σε συνεργασία με τα αζερικά στρατεύματα, κατέλαβαν τα εδάφη του Καραμπάχ, του Ζανγκέζουρ και του Ναχιτσεβάν (περιοχές με αρμενική πλειοψηφία). Μέχρι τα μέσα Ιουνίου του 1920, η αντίσταση των αρμενικών ένοπλων ομάδων στο Καραμπάχ καταστάλθηκε με τη βοήθεια των σοβιετικών στρατευμάτων. Το 1921, λόγω της ανάγκης για εθνική και θρησκευτική ειρήνη μεταξύ των Μουσουλμάνων και Αρμενίων, και λόγω των οικονομικών δεσμών μεταξύ του Άνω και Κάτω Καραμπάχ, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ περιήλθε στη κυριαρχία της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, παρέχοντάς στην εν λόγω περιοχή, ευρεία περιφερειακή αυτονομία με διοικητικό κέντρο την πόλη Σουσί.
Τον Ιούλιο του 1923, οι περιοχές της ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν με κυρίως αρμενικό πληθυσμό ενώθηκαν σε μια αυτόνομη οντότητα με το όνομα «Αυτόνομη Περιφέρεια του Ναγκόρνο-Καραμπάχ». Τις επόμενες δεκαετίες, τέθηκε κατά καιρούς το ζήτημα της μεταφοράς του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Αρμενία από την αρμενική ηγεσία, αλλά δεν έλαβε υποστήριξη από τη κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης. Η σύγκρουση του Καραμπάχ, η οποία σιγόκαιγε για αρκετές δεκαετίες, ξαφνικά τη δεκαετία του ’80 φούντωσε. Η χαλάρωση των πολιτικών περιορισμών και των μεταρρυθμίσεων, που ξεκίνησε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, παρείχαν εντελώς διαφορετικές ευκαιρίες για τους κατοίκους της περιοχής, γεγονός το οποίο προκάλεσε την αύξηση της δυσαρέσκειας του αρμενικού πληθυσμού στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Το έδαφος όμως για το ξέσπασμα του πολέμου, ετοίμασαν οι αρμενοαζερικές συγκρούσεις στο αρμενικό χωριό Τσαρντάχλου το 1987, κάτι που ως αποτέλεσμα είχε τη διάπραξη μαζικών ξυλοδαρμών διαμαρτυρόμενων Αρμενίων.
Από τον Δεκέμβριο του 1987, οι Αρμένιοι που ζούσαν στο Τσαρντάχλι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το χωριό καταγωγής τους, αποτελώντας ουσιαστικά τους πρώτους πρόσφυγες του πολέμου του Καραμπάχ, μετακινούμενοι κυρίως στην Αρμενική ΣΣΔ. Αμέσως, μετά τα συμβάντα του Τσαρντάχλου, σε ολόκληρη την Αρμενία ξέσπασαν διαδηλώσεις, στις οποίες επιβεβαιώθηκε ότι «ο αγώνας για τα δικαιώματα των Αρμενίων του Καραμπάχ, ταυτίστηκε με τον αγώνα για τα συμφέροντα ολόκληρης της Αρμενίας». Επιπροσθέτως, το ίδιο έτος ξεκίνησε στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ μια εκστρατεία συλλογής υπογραφών για την ένωση της περιοχής με την Αρμενία. Στις αρχές του 1988, υποβλήθηκαν 75.000 υπογραφές στην Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, κάτι που προκάλεσε εξαιρετικά αρνητική αντίδραση από τις αρχές της ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν. Στις 20 Φεβρουαρίου του 1988, το Περιφερειακό Συμβούλιο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ απηύθυνε έκκληση στο Ανώτατο Συμβούλιο της Σοβιετικής Ένωσης και στα Ανώτατα Συμβούλια των Ενωτικών Δημοκρατιών του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας με αίτημα να εξεταστεί το ζήτημα της μεταφοράς της περιοχής στην Αρμενία. Η σοβιετική ηγεσία θεώρησε αυτό το αίτημα ως εκδήλωση εθνικισμού, η αζερική ηγεσία κήρυξε την απόφαση παράνομη, ενώ η Αρμενία με τη σειρά της συμφώνησε για την ενσωμάτωση του Καραμπάχ στον εθνικό της κορμό.
Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, έχοντας φυσικά, την υποστήριξη της «μητέρας» Αρμενίας, κήρυξε την απόσχισή του από το Αζερμπαϊτζάν στις 12 Ιουλίου. Ως απάντηση, το Προεδρείο του Ανώτατου Συμβουλίου της ΕΣΣΔ ενέκρινε ψήφισμα που δήλωνε την αδυναμία μεταφοράς του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Αρμενία. Η επιθυμία της αρμενικής πλειοψηφίας να ενωθεί με την Αρμενία, την οποία το Καραμπάχ είχε επανειλημμένα δηλώσει ανοιχτά στη Μόσχα, στο Μπακού και στο Γερεβάν από το 1988, δεν εισακούστηκε και δεν έγινε σεβαστή. Το 1991, με την έναρξη της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης, ο αγώνας για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ εισήλθε σε νέο στάδιο και η διεθνική σύγκρουση κλιμακώθηκε. Αρχικά, στις 30 Αυγούστου 1991, το Αζερμπαϊτζάν κήρυξε την ανεξαρτησία της και στις 2 Σεπτεμβρίου, η μη αναγνωρισμένη Δημοκρατία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ έκανε το ίδιο. Το Μπακού όμως δεν αναγνώρισε την απόφαση του Στεπανακέρτ. Τότε, το Αζερμπαϊτζάν ακολούθησε μια πολιτική καταστολής του αρμενικού εθνικού κινήματος και απέλασε κατοίκους αρκετών δεκάδων αρμενικών χωριών του Καραμπάχ και ξεκίνησε έναν 120ήμερο βομβαρδισμό του Στεπανακέρτ. Στρατιωτική δράση εκτυλίχθηκε σε σχεδόν ολόκληρη την επικράτεια του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Το ίδιο έτος, όμως, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ κήρυξε για άλλη μια φορά την ανεξαρτησία του. Στις 10 Δεκεμβρίου, σε δημοψήφισμα, το 99,89% των ψηφοφόρων ψήφισε υπέρ της δημιουργίας μιας ανεξάρτητης δημοκρατίας. Εκείνη τη περίοδο, το Κρεμλίνο προσπαθούσε να αναλάβει τον έλεγχο της κατάστασης όταν ο σοβιετικός στρατός σε συνεργασία με την πολιτοφυλακή της ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν πραγματοποίησαν κοινές επιχειρήσεις εναντίον αρμενικών μονάδων. Όμως, με τη κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης τις 27 Δεκεμβρίου, ο σοβιετικός στρατός εγκατέλειψε εντελώς την περιοχή και η κατάσταση έγινε ανεξέλεγκτη. Ήδη, από τις αρχές του 1992, ξεκίνησαν στρατιωτικές επιχειρήσεις πλήρους κλίμακας στο Καραμπάχ Τον Ιανουάριο του 1992, οι Αρμένιοι του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ξεκίνησαν την αντεπίθεση τους καταλαμβάνοντας πολλά χωριά γύρω από το τη πρωτεύουσα, Στεπανακέρτ. Την άνοιξη του 1992, οι μονάδες αυτοάμυνας του Καραμπάχ σταδιακά ανέλαβαν τον έλεγχο των κύριων στρατηγικών σημείων της περιοχής και με την απελευθέρωση της πόλης του Ιβανιάν και της πόλης του Σουσί.
Την ίδια περίοδο, οι αρμενικές δυνάμεις έσπασαν τον αποκλεισμό στην περιοχή της πόλης Λάτσιν, εγκαθιδρύοντας επικοινωνία μεταξύ του Καραμπάχ και της Αρμενίας Έτσι, το Καραμπάχ έλαβε μόνιμη χερσαία σύνδεση με την Αρμενία και, ως εκ τούτου, στρατιωτικό εφοδιασμό. Μετά από αυτό, οι μάχες εξαπλώθηκαν εντός του Αζερμπαϊτζάν και στα σύνορα Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν και μέχρι το 1994, τα αρμενικά στρατεύματα είχαν αναλάβει τον έλεγχο περίπου του 8% του εδάφους του Αζερμπαϊτζάν. Με τη σειρά του, το Αζερμπαϊτζάν διατήρησε τον έλεγχο ενός μέρους των περιοχών Μαρτούνι, Μαρτακερτ και Σαχουμιάν του Καραμπάχ. Για την επίλυση της σύγκρουσης, δημιουργήθηκε από τον Ο.Η.Ε. η λεγόμενη «Ομάδα του Μινσκ», η οποία περιελάμβανε εκπροσώπους 11 χωρών.
Το βράδυ της 8ης Μαΐου του 1994, η Αρμενία, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και το Αζερμπαϊτζάν υπέγραψαν ένα πρωτόκολλο στη πρωτεύουσα της Κιργισίας, Μπισκέκ, βάσει του οποίου επιτεύχθηκε συμφωνία για κατάπαυση του πυρός και τέθηκε σε ισχύ τα μεσάνυχτα της 12ης Μαΐου. Ο πρώτος πόλεμος του Καραμπάχ, στοίχισε τη ζωή σε περισσότερους από 30 χιλιάδες ανθρώπους και έκανε περισσότερους από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες. Aυτή η σύγκρουση έγινε καθοριστικός παράγοντας στην μετασοβιετική ιστορία και αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης ταυτότητας των Αζέρων και των Αρμενίων.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Битва за Карабах. 30 лет назад началась самая затяжная война на территории бывшего СССР, lenta.ru, διαθέσιμο εδώ
- Нагорный Карабах (1991 – 1994): неоконченная война, diletant.media, διαθέσιμο εδώ
- Нагорный Карабах: 30 лет противостояния, currentine.tv, διαθέσιμο εδώ
- Что нужно знать о конфликте в Нагорном Карабахе, kommersant.ru, διαθέσιμο εδώ
- Ситуация в зоне нагорнокарабахского конфликта История нагорнокарабахского конфликта, tass.ru, διαθέσιμο εδώ
