Αντάρτικος πόλεμος: Ορισμός και μετασχηματισμός του σύγχρονου πολέμου

Της Χαράς Γρίβα,

Ο αντάρτικος πόλεμος ή ανορθόδοξος πόλεμος αποτελεί μία από τις σημαντικότερες στρατηγικές εξελίξεις στη σύγχρονη στρατιωτική ιστορία. Δεν είναι απλώς ένα σύνολο τακτικών, αλλά αντιπροσωπεύει μια πολιτικοστρατιωτική διαδικασία που έχει αναδιαμορφώσει τη διεξαγωγή του πολέμου, υπονομεύσει τις συμβατικές στρατιωτικές δοξασίες και αλλάξει τις παγκόσμιες σχέσεις εξουσίας. Στα μέσα του εικοστού αιώνα, όπως υποστήριξε ο Robert Taber στο βιβλίο του War of the Flea, ο ανταρτοπόλεμος έγινε «ο ορατός άνεμος της επανάστασης», μια μέθοδος ικανή να αμφισβητήσει τους πιο τεχνολογικά προηγμένους στρατούς, κινητοποιώντας τη λαϊκή βούληση και εκμεταλλευόμενη τις πολιτικές και κοινωνικές αδυναμίες.

Από τους Ισπανούς αντάρτες που αντιστάθηκαν στον Ναπολέοντα έως την επανάσταση του Μάο Τσε Τουνγκ στην Κίνα, από το Βιετ Μιν στην Ινδοκίνα έως το κίνημα του Φιντέλ Κάστρο στην Κούβα, ο ανταρτοπόλεμος ανάγκασε τα κράτη και τους στρατιωτικούς σχεδιαστές να επανεξετάσουν τα ίδια τα θεμέλια των ένοπλων συγκρούσεων.

Στην απλούστερη μορφή του, ο ανταρτοπόλεμος μπορεί να περιγραφεί ως ακανόνιστες, μικρής κλίμακας στρατιωτικές ενέργειες που διεξάγονται από μη κρατικές ή αντάρτικες δυνάμεις εναντίον μεγαλύτερων, καλύτερα εξοπλισμένων συμβατικών στρατών. Ο ανταρτοπόλεμος είναι ένας επαναστατικός πόλεμος — μια πολιτική διαδικασία που κινητοποιεί ένα σημαντικό τμήμα του άμαχου πληθυσμού εναντίον της καθιερωμένης εξουσίας μέσω ενός συνδυασμού ένοπλης πάλης και πολιτικής αναταραχής.

Πρώτα από όλα, υπάρχει ένας σκοπός πολιτικός. Ο στρατιωτικός αγώνας εξυπηρετεί τον πολιτικό στόχο της υπονόμευσης και τελικά της αντικατάστασης ενός υπάρχοντος καθεστώτος ή μιας δύναμης κατοχής. Προκειμένου να υπάρξει ανταρτοπόλεμος, είναι αναγκαία η συμμετοχή του λαού, η οποία εξαρτάται από την ενεργό υποστήριξη του άμαχου πληθυσμού, ο οποίος χρησιμεύει ως βάση για τη στρατολόγηση, τον εφοδιασμό και την πληροφορία των ανταρτών. Επιπλέον, στηρίζονται στην έννοια της ασυμμετρίας. Οι αντάρτες αποφεύγουν σκόπιμα τις άμεσες, μεγάλης κλίμακας μάχες, βασιζόμενοι αντίθετα στην κινητικότητα, την έκπληξη και τις επιλεκτικές επιθέσεις εναντίον αδύνατων σημείων. Τέλος, υπάρχει μία μακροπρόθεσμη στρατηγική, δηλαδή η νίκη δεν επιτυγχάνεται σε μία μόνο αποφασιστική μάχη, αλλά μέσω μιας παρατεταμένης διαδικασίας που υπονομεύει την πολιτική νομιμότητα, την οικονομική σταθερότητα και τη στρατιωτική ικανότητα του αντιπάλου.

Έτσι, ο ανταρτοπόλεμος διαφέρει ριζικά από την τρομοκρατία (η οποία στοχεύει στον άμαχο πληθυσμό για να δημιουργήσει φόβο) και από τον συμβατικό πόλεμο (μαζική εμπλοκή οργανωμένων στρατών). Είναι μια επέκταση της πολιτικής με ένοπλα μέσα, που απηχεί τον Κλάουζεβιτς, αλλά με αντίστροφη έμφαση: ο πολιτικός αγώνας υπαγορεύει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, και όχι το αντίστροφο.

Ο όρος «αντάρτης» προέρχεται από την ισπανική φράση “guerra de guerrillas” («μικρός πόλεμος»), που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά για να περιγράψει την αντίσταση των Ισπανών ανταρτών ενάντια στις δυνάμεις του Ναπολέοντα (1808-1814). Αυτοί οι μαχητές χρησιμοποιούσαν επιθέσεις τύπου «χτύπα και φύγε», ενέδρες και σαμποτάζ για να παρενοχλούν τον γαλλικό στρατό κατοχής. Παρόμοιες τακτικές έχουν παρατηρηθεί καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας — από τις κελτικές φυλές που αντιστάθηκαν στη Ρώμη έως τις αυτόχθονες δυνάμεις που αντιστάθηκαν στην αποικιακή επέκταση.

Η πραγματική μεταμόρφωση του ανταρτοπολέμου ήρθε τον εικοστό αιώνα, όταν εξελίχθηκε από μια καθαρά στρατιωτική τεχνική σε μια ολοκληρωμένη επαναστατική στρατηγική. Οι Μπολσεβίκοι χρησιμοποίησαν τον ανταρτοπόλεμο κατά τη διάρκεια του Ρωσικού Εμφυλίου Πολέμου. Ο Μάο Τσε Τουνγκ στην Κίνα ανέπτυξε μια εξελιγμένη θεωρία του «παρατεταμένου λαϊκού πολέμου», συνδυάζοντας πολιτική κατήχηση, μαζική κινητοποίηση και ευέλικτη στρατιωτική δράση. Οι τρεις φάσεις του Μάο — στρατηγική άμυνα, στρατηγική πρακτική και στρατηγική επίθεση — έγιναν πρότυπο για μεταγενέστερα κινήματα.

Στο Βιετνάμ, ο Χο Τσι Μινχ και ο Βο Νγκουέν Ζιαπ προσάρμοσαν τις μαοϊκές αρχές στο τοπικό πλαίσιο, νικώντας πρώτα τους Γάλλους (1946-1954) και στη συνέχεια τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους στο Νότιο Βιετνάμ. Στην Κούβα, ο Φιντέλ Κάστρο και ο Τσε Γκεβάρα απέδειξαν ότι ακόμη και μια μικρή ομάδα ανταρτών, αν είναι πολιτικά έξυπνη και έχει καλή υποστήριξη, μπορεί να ανατρέψει ένα εδραιωμένο καθεστώς.

Οι βασικές αρχές του ανταρτοπολέμου περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την κινητικότητα και ευελιξία, καθώς οι αντάρτες αποφεύγουν την στατική άμυνα. Κινούνται γρήγορα και χτυπούν εκεί όπου ο εχθρός είναι πιο αδύναμος. Υπάρχει το αίσθημα της έκπληξης και πρωτοβουλία αποφάσεων. Επιλέγουν οι αντάρτες τον χρόνο και τον τόπο της εμπλοκής, αναγκάζοντας, με αυτόν τον τρόπο τον εχθρό να υιοθετήσει μια αμυντική στάση. Μία σημαντική, ακόμα, πτυχή είναι και η οικονομία δυνάμεων, διότι, οι μικρές μονάδες προκαλούν ζημιά δυσανάλογη με το μέγεθός τους, συχνά καταλαμβάνοντας όπλα από τον εχθρό. Η ενσωμάτωση των ανταρτών στον πληθυσμό βοηθούσε στην θετική έκβαση του αγώνα γιατί ο λαός παρέχει καταφύγιο, προμήθειες και πληροφορίες. Ο Μάο συνέκρινε τους αντάρτες με ψάρια που κολυμπούν στη θάλασσα του λαού. Τόσο οι μαχητές, όσο και οι πολίτες κινητοποιούνται γύρω από ένα σαφές πολιτικό σκοπό, διατηρώντας το ηθικό κατά τη διάρκεια μακρών αγώνων.

Τέλος, ο ψυχολογικός πόλεμος που διεξαγότανε είχε ως αποτέλεσμα κάθε ενέργεια να σχεδιάζεται όχι μόνο για φυσικό αποτέλεσμα, αλλά και για πολιτικό αντίκτυπο — δυσφημίζοντας το καθεστώς, εμπνέοντας τους υποστηρικτές και διαμορφώνοντας την κοινή γνώμη στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

Κατά συνέπεια, ο ανταρτοπόλεμος έχει μεταμορφώσει τις σύγχρονες συγκρούσεις με διάφορους τρόπους, όπως για παράδειγμα την μετάβαση του πολέμου από το πεδίο της μάχης στην πολιτική αρένα. Ο συμβατικός πόλεμος επιδιώκει αποφασιστικές μάχες, ενώ ο ανταρτοπόλεμος επιδιώκει την πολιτική κατάρρευση. Ο στόχος είναι να δημιουργηθεί ένα «κλίμα κατάρρευσης» στο οποίο το καθεστώς χάνει τη νομιμότητά του, η οικονομία κλονίζεται και η ξένη υποστήριξη εξασθενεί. Αυτή η πολιτική διάσταση σημαίνει ότι η νίκη μπορεί να επιτευχθεί ακόμη και αν οι αντάρτες δεν καταστρέψουν ποτέ τον εχθρικό στρατό.

Στη σύγχρονη αντιεξεγερτική σκέψη — η οποία προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από τις εμπειρίες του ανταρτοπολέμου — ο έλεγχος του πληθυσμού είναι πιο σημαντικός από τον έλεγχο του εδάφους. Χωρίς τη λαϊκή υποστήριξη, οι αντάρτες δεν μπορούν να επιβιώσουν. Χωρίς να τους στερήσουν αυτή την υποστήριξη, οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να νικήσουν. Τα προηγμένα όπλα, τα άρματα μάχης και τα αεροσκάφη προσφέρουν ελάχιστο πλεονέκτημα έναντι μικρών, κινητών μονάδων που μπορούν να εξαφανιστούν σε δύσκολο έδαφος ή ανάμεσα σε πολίτες. Αυτό έχει αναγκάσει ισχυρούς στρατούς να επενδύσουν σε πληροφορίες, ειδικές επιχειρήσεις και μη συμβατικές πολεμικές δυνατότητες. Ο ανταρτοπόλεμος παρατείνει σκόπιμα τη σύγκρουση, επιβάλλοντας οικονομικό κόστος και πολιτική κόπωση στην ισχυρότερη πλευρά. Ο πόλεμος του Βιετνάμ έδειξε πώς μια τεχνολογικά κατώτερη δύναμη μπορούσε να αντέξει περισσότερο από μια υπερδύναμη, εκμεταλλευόμενη τους πολιτικούς περιορισμούς και την κοινή γνώμη της.

Ο ανταρτοπόλεμος έχει εμπνεύσει αμέτρητα κινήματα, από τους αντι-αποικιακούς αγώνες στην Αφρική, έως τις ισλαμιστικές εξεγέρσεις στη Μέση Ανατολή. Ακόμη και μη μαρξιστικές ομάδες έχουν υιοθετήσει τις αρχές του, δείχνοντας την προσαρμοστικότητά του πέρα από τις επαναστατικές σοσιαλιστικές του ρίζες.

Ο ανταρτοπόλεμος ανάγκασε τα κράτη να προσαρμοστούν με στρατηγικές αντιεξέγερσης, οι οποίες συνδυάζουν στρατιωτική δράση με πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά μέτρα για να κερδίσουν «τις καρδιές και τα μυαλά». Επιτυχημένα παραδείγματα, όπως η βρετανική εκστρατεία στη Μαλαισία (1948-1960), ήταν σπάνια. Οι αποτυχίες, όπως στο Βιετνάμ και το Αφγανιστάν, ήταν πιο συχνές. Η βασική δυσκολία είναι ότι οι αντεπαναστάτες πρέπει τόσο να νικήσουν στρατιωτικά τους αντάρτες, όσο και να αντιμετωπίσουν τα πολιτικά παράπονα που τους συντηρούν — καθήκοντα που συχνά βρίσκονται σε αντίθεση.

Ο ανταρτοπόλεμος δεν είναι απλώς μια εναλλακτική μορφή μάχης, είναι μια επαναστατική διαδικασία που συνενώνει την πολιτική και τα όπλα. Η επιτυχία του εξαρτάται από τη λαϊκή κινητοποίηση, την στρατηγική υπομονή και την εκμετάλλευση των πολιτικών και κοινωνικών αδυναμιών του αντιπάλου. Από τα μέσα του εικοστού αιώνα, έχει αναδιαμορφώσει τη διεξαγωγή του πολέμου, αναγκάζοντας ισχυρά κράτη να αντιμετωπίσουν εχθρούς που δεν μπορούν να νικήσουν μόνο με συμβατικά μέσα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Τaber Robert. (2002), War of the Flea: The Classic Study of Guerrilla Warfare, εκδ. Potomac Books
• Mao Zedong, (1961), On Guerrilla Warfare. Translated by Samuel B. Griffith, εκδ. University of Illinois Press
• Beckett Ian, (2001), Modern Insurgencies and Counter-Insurgencies, εκδ. Routledge