Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Ο θάνατος αποτελεί εδώ και χιλιετίες ένα μέσο για τους ανθρώπους, ώστε πέραν από τον πόνο τους να εκφράσουν και τις δοξασίες τους προσφέροντάς μας στοιχεία για τη θρησκεία, τις δοξασίες και την τέχνη τους. Ηγετικό ρόλο στην «τέχνη του θανάτου» είχε η αρχαία Αίγυπτος με τα ταφικά έργα να μένουν μάρτυρες του πλούσιου πολιτισμού τους.
Η τέχνη αυτή, όμως, ήταν πολύ περισσότερο από μια απλή διακόσμηση του τάφου, καθώς αποτελούσε ένα ζωτικό στοιχείο για την εξασφάλιση ενός πετυχημένου ταξιδιού στη μετά θάνατον ζωή, συνδυάζοντας την τέχνη, την πνευματικότητα, τον συμβολισμό και την πίστη τους.
Στην κορυφή της τέχνης αυτής συναντάμε τα φέρετρα των Αιγυπτίων, που έχουν το όνομα «σαρκοφάγοι». Η βάση της σχεδίασής τους σχετίζεται τόσο με την προστασία του σώματος όσο και με τη διασφάλιση της πνευματικής προστασίας τους. Μέσα στην περίοδο της 3ης δυναστείας (περίπου 2650–2575 π.Χ.) βρίσκουμε τις πρώτες πέτρινες σαρκοφάγους που απευθύνονταν σε νεκρούς της υψηλής κοινωνικής τάξης. Κατά την 11η δυναστεία συναντάμε ξύλινες ή ασβεστολιθικές κιβωτιόσχημες σαρκοφάγους κάτι που γνώρισε μεγάλη διάδοση φτάνοντας μέχρι τον Λίβανο. Οι σαρκοφάγοι αποκτούν τη μορφή που είναι ευρύτερα γνωστή σήμερα στα πλαίσια της 17ης δυναστείας (περίπου 1630–1540 π.Χ.) και σχεδιάζονται έτσι ώστε να έχουν ανθρώπινη όψη ως προς το σχήμα και τα χαρακτηριστικά τους, ενώ για τους Φαραώ ήταν επιχρυσωμένα, ένα σύμβολο της αφθαρσίας, της αιωνιότητας και του φωτός. Παράλληλα, έφεραν έντονα χρώματα με σκοπό να δίνουν ζωντάνια στο άψυχο σώμα που φιλοξενούσαν μέσα τους, ενώ αναπαριστούσαν σκηνές πάνω τους με σκοπό να δώσουν συμβουλές στον νεκρό, ώστε να μεταβεί στη μετά θάνατον ζωή. Επιπλέον, το μαύρο συμβόλιζε τη γόνιμη ζωή και την ανάσταση, ενώ το μπλε ανακαλούσε τον Νείλο, τη ζωή, την προστασία και τον ουρανό. Αυτές οι αποχρώσεις χρησιμοποιήθηκαν σκόπιμα τόσο στην τέχνη φέρετρων όσο και στα φυλαχτά—κοσμήματα —που θα δούμε αμέσως τώρα— για να ενισχύσουν τη μαγική δύναμη των αντικειμένων.
Σημαντικό ρόλο στην «τέχνη του θανάτου» είχαν και τα κοσμήματα που τοποθετούνταν με τον νεκρό. Ένα από αυτά ήταν και ο σκαραβαίος σε σχήμα καρδιάς, που συχνά έφερε πάνω του χάραξη με ξόρκια από το Κεφάλαιο 30 του Βιβλίου των Νεκρών και έτσι τοποθετούνταν για να ελέγχει την καρδιά του νεκρού κατά τη διάρκεια του «Ζυγίσματος της Καρδιάς», διασφαλίζοντας ότι δεν θα έλεγε ψέματα ή δεν θα πρόδιδε τον αποθανόντα κατά τη διάρκεια της κρίσης. Άλλο ένα βασικό σύμβολο που βρίσκονταν στην ταφική τέχνη των Αιγυπτίων ήταν το Μάτι του Ουατζέτ ή αλλιώς Βουτώ (Wadjet) που ήταν ένα προστατευτικό έμβλημα, το οποίο υπόσχεται βασιλική δύναμη, ασφάλεια και τη δυνατότητα αναγέννησης.
Έπειτα, μεγάλο κεφάλαιο ήταν και οι ζωγραφιές σε τάφους που χρησίμευαν ως οπτικές αφηγήσεις για να βοηθήσουν το ταξίδι της ψυχής στην άλλη ζωή. Ανάμεσα σε αυτά έχουμε το Ταξίδι της Ψυχής όπου οι σκηνές συχνά απεικονίζουν τον αποθανόντα να ταξιδεύει στην ηλιακή βάρκα του θεού Ρα, καθοδηγούμενος από θεούς στον κάτω κόσμο. Μια ακόμα κλασική απεικόνιση ήταν η Το Ζύγισμα της Καρδιάς, υπό το άγρυπνο βλέμμα του Άνουβις, βάση του οποίου καθοριζόταν αν η ψυχή μπορούσε να περάσει στην αιωνιότητα. Αν η καρδιά ισορροπούσε με το φτερό της Μάατ (θεά που συμβόλιζε την αλήθεια και τη δικαιοσύνη), ο νεκρός θεωρούνταν άξιος να μεταβεί στο επόμενο βήμα, αν όχι, η Αμμούτ την καταβρόχθιζε. Ακολουθεί ένας από τους πρώτους γνωστούς εικονογραφημένους χάρτες για τον κάτω κόσμο, το «Βιβλίο των Δύο Οδών», που συνήθως ήταν ζωγραφισμένος στο εσωτερικό των φέρετρων. Έδειχνε μονοπάτια, κινδύνους και φύλακες που θα συναντούσε η ψυχή στο μακρύ και δύσκολο ταξίδι της, ενώ σκοπός ήταν να βρεθούν τα παραδεισένια τοπία γεμάτα αφθονία που αποτελούσαν την ιδανική αιώνια ζωή που αναζητούσε ο νεκρός. Ένα συναρπαστικό παράδειγμα είναι η Στήλη του Αμενεμχέτ και του Χεμέτ, η οποία τους απεικονίζει τη στιγμή της κρίσης, περιτριγυρισμένους από προσφορές, όπως καρβέλια ψωμί, μπύρα και κρέας, συμβολίζοντας έτσι την αέναη τροφή στην αιωνιότητα.
Εν κατακλείδι, η αρχαία αιγυπτιακή ταφική τέχνη ήταν μια περίτεχνη και βαθιά συνειδητή έκφραση της πίστης στη μετά θάνατον ζωή. Από τα φέρετρα μέχρι τα φυλαχτά, από τους ζωγραφικές παραστάσεις μέχρι την αρχιτεκτονική, κάθε στοιχείο είχε συμβολική και πρακτική αξία. Αυτά τα έργα ήταν κάτι περισσότερο από φόροι τιμής, ήταν σανίδες σωτηρίας για την αιωνιότητα, κατασκευασμένες για να διασφαλίζουν ότι ο νεκρός όχι μόνο θα επιβίωνε μετά τον θάνατο, αλλά θα άκμαζε και πέρα από αυτόν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Heart Scarab of Hatnefer, metmuseum.org, Διαθέσιμο εδώ
- Wedjat Eye Amulet, metmuseum.org, Διαθέσιμο εδώ
- sarcophagus, britannica.com, Διαθέσιμο εδώ
- The Importance of Funerary Art and Architecture in Ancient Egypt, egyptmythology.com, Διαθέσιμο εδώ
- Egyptian Funerary Art, digitalmapsoftheancientworld.com, Διαθέσιμο εδώ
