Της Παναγιώτας Κολλάρου,
Ο Βίνσεντ βαν Γκογκ αποτελεί έναν από τους θρυλικότερους καλλιτέχνες στην ιστορία (1853—1890), με το μεγαλύτερο μέρος των έργων του να έχει παραχθεί εντός δέκα ετών, δημιουργώντας μια σπουδαία καλλιτεχνική παρακαταθήκη περίπου 2.000 έργων τέχνης. Παλεύοντας τόσο με σωματικές όσο και ψυχικές διαταραχές στη διάρκεια της ζωής του, αναγνωρίστηκε ευρέως μετά τον θάνατό του, όπως και πολλοί άλλοι σπουδαίοι καλλιτέχνες της εποχής του. Η τεχνοτροπία του, οι ατελείωτες σπείρες, οι γεμάτες χρώμα τρισδιάστατες πινελιές, οι πίνακες και οι εκατοντάδες επιστολές που ανακαλύφθηκαν μετά τον θάνατό του αποκαλύπτουν με τρόπο εκπληκτικό τόσο το βάθος της σκέψης όσο και το όραμά του.
Προσπαθώντας μανιωδώς να καταλήξει σε κάποια επαγγελματική σταδιοδρομία που τον ενδιέφερε και του ταίριαζε, για την πλειονότητα των οποίων αποδείχθηκε ακατάλληλος, ο Βαν Γκογκ θέλησε και αποφάσισε να γίνει καλλιτέχνης, γεγονός στο οποίο συνετέλεσε καταλυτικά η οικονομική στήριξη αφενός και η αγάπη του αδερφού του Τέο αφετέρου, στον οποίο ο καλλιτέχνης έτρεφε μεγάλη αδυναμία. Τα πρώιμα έργα του Βαν Γκογκ, κατέχοντας μια κυρίως γήινη παλέτα και ένα δυναμικό κιαροσκούρο (δραματικές τονικές αντιθέσεις), απεικόνιζαν σθεναρά την ολλανδική παράδοση και ιδιοσυγκρασία, μέχρι να ακολουθήσει τον αδερφό του Τέο στο Παρίσι, γεγονός που άλλαξε καταλυτικά ολόκληρο τον καλλιτεχνικό τρόπο σκέψης και αντίληψής του. Οι καλλιτεχνικές επιρροές που έλαβε, συνεπώς, συνεισέφεραν σημαντικά στην εξέλιξή του και τον εμπλουτισμό της καλλιτεχνικής του κληρονομιάς.
Ο πίνακάς του «Έναστρη νύχτα», ένα από τα σημαντικότερα και πιο συναισθηματικά ίσως έργα του Ολλανδού ζωγράφου, δεν συνιστά ένα απλό νυχτερινό τοπίο, αλλά πολύ περισσότερο θυμίζει ένα καλειδοσκόπιο, απεικονίζοντας των ανθρώπινο ψυχισμό, με τις ατελείωτες σπείρες που συμβολίζουν το άπειρο. Είναι απαραίτητο να αντιληφθούμε το συναισθηματικό βάρος του πίνακα αυτού, καθώς ο γνωστός ζωγράφος νοσηλευόταν τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε ψυχιατρική κλινική, εμφανίζοντας συμπτώματα έντονης κατάθλιψης. Τις μέρες που είχε πνευματική διαύγεια ζωγράφιζε και σκίτσαρε διαρκώς, όντας εξαιρετικά παραγωγικός, ενώ επιπλέον αντέγραφε εκτυπώσεις έργων καλλιτεχνών, όπως του Μιλέ και του Ρέμπραντ.
Η τεχνική ανάλυση και δόμηση του συγκεκριμένου πίνακα είναι εντυπωσιακή, καθώς το μπλε χρώμα κυριαρχεί ως σύμβολο τόσο της γαλήνης όσο και της μελαγχολίας. Οι κίτρινες πινελιές με το αμυδρό πορτοκαλί, που αναπαριστούν τα αστέρια και το φεγγάρι, σηματοδοτούν ρανίδες ελπίδας τη στιγμή που όλα μπορεί να φαίνονται δύσκολα, χαώδη ή πολύπλοκα. Ο Βαν Γκογκ προσπαθεί μέσα από κάθε του έργο να απεικονίσει κάτι ζωντανό, που γεμίζει και ταυτόχρονα θρέφει την ανθρώπινη ψυχή. Με τον τρόπο αυτό, έδρασε καταλυτικά για τα κινήματα του φοβισμού και του εξπρεσιονισμού, διαμορφώνοντας μια διαφορετική πλευρά και όψη της αφηρημένης τέχνης.
Οι πινελιές του Βαν Γκογκ, τόσο στον συγκεκριμένο πίνακα όσο και σε ευρύτερο κομμάτι της τεχνοτροπίας του, είναι γεμάτες ένταση και λεπτομέρεια, όχι με σκοπό να μεταδώσει ένα απλό μήνυμα, αλλά στοχεύοντας στην απορρόφηση του θεατή, ώστε αυτός όχι απλώς να κοιτά τα αστέρια, αλλά να βρεθεί ανάμεσά τους! Το τοπίο στο μεγαλύτερο μέρος του καταλαμβάνεται από τον ουρανό, ενώ στο βάθος του πίνακα διαγράφεται ένα μικρό χωριό, στατικό, με ένα χαρακτηριστικό καμπαναριό που, δεδομένου του δικού του τρόπου ζωγραφικής κι έκφρασης, θυμίζει περισσότερο ολλανδικό τοπίο (παρά κάποιο γαλλικό), αναδεικνύοντας άμεσα τη νοσταλγία που είχε ο καλλιτέχνης για την πατρίδα του. Η τέχνη αποτελούσε πάντα τρόπο έκφρασης των συναισθημάτων του και κυρίως τρόπο αποτύπωσης κάθε καθοριστικής στιγμής της ζωής του.
Επιπλέον, αξιοσημείωτο είναι πως ο στριφογυριστός αυτός ουρανός αντικατοπτρίζει, με βάση διάφορες επιστημονικές μελέτες, κάποιων ειδών μαθηματικούς τύπους, θεωρίες και επιστημονικά φαινόμενα όπως τα κύματα ροής και οι στρόβιλοι στη Φυσική, που μελετήθηκαν αργότερα (βλ. Kolmogorov turbulence theory and science). Ιδιαίτερα παράδοξο, λοιπόν, το πώς ο συγκεκριμένος πίνακας καταφέρνει να αποδίδει άμεσα το μαθηματικό χάος της φύσης και τη ζωής, χωρίς καν να το γνωρίζει…
Επιπρόσθετα, χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας του δεν είναι μόνο τα πιο γνωστά έργα που έχουν μείνει ανεξίτηλα συνδεδεμένα με εκείνον. Ενδεικτικοί του χαρακτήρα του είναι και λιγότερο γνωστοί πίνακες, όπως «Το βάζο με Ίριδες σε κίτρινο φόντο» του 1889, λάδι σε καμβά, ζωγραφισμένο κατά τη διάρκεια παραμονής του στην ψυχιατρική κλινική του Saint—Rémy de Provence. Ο συγκεκριμένος πίνακας, χωρίς ιδιαίτερες σκιάσεις ή αντιθέσεις και με έντονη χρήση χρώματος (βασικά χαρακτηριστικά της γιαπωνέζικης επιρροής), εκπέμπει δύναμη και ένταση. Το μωβ και το κίτρινο αντικατοπτρίζουν γλαφυρά τη θεωρία των χρωματικών αντιθέσεων του Eugène Chevreul, ενός εξαίρετου Γάλλου χημικού που μελέτησε πυρετωδώς την αξία της χρωματικής αντίθεσης και αρμονίας σε πίνακες ζωγραφικής, διαμορφώνοντας έναν από τους πιο εξειδικευμένους κλάδους της μελέτης της ζωγραφικής τέχνης και δημιουργίας. Το κίτρινο χρώμα δεν είναι τυχαίο στο φόντο του πίνακα, καθώς αποτελεί μια από τις πιο θερμές και φωτεινές επιλογές που θα μπορούσε να κάνει ο Βαν Γκογκ. Για αυτόν, το κίτρινο είναι στενά συνδεδεμένο με τη ζεστασιά και το φως του ήλιου, καθώς και την ελπίδα. Οι ίριδες επίσης δεν έχουν επιλεχθεί τυχαία. Στον κόσμο των λουλουδιών, η ίριδα συνδέεται άμεσα με τη μελαγχολία, αλλά ταυτόχρονα φέρει στοιχεία αναγέννησης, συμβολίζοντας την ειρήνη, ύστερα συνήθως από μια σκληρή δοκιμασία. Αναντίρρητα, η απλότητα του πίνακα αυτού μας παραπέμπει στην προσπάθεια του Βαν Γκογκ να μεταδώσει την αξία της αληθινής ομορφιάς και της πραγματικής ουσίας, απομακρύνοντας το χάος με μια αίσθηση απλότητας και φωτός. Στο πλαίσιο αυτό, αδιαπραγμάτευτη ήταν η αγάπη του για τα λουλούδια, σημείο αναφοράς σε ποικίλους πίνακες και σκίτσα του.
Ο Βίνσεντ ζωγράφιζε πυρετωδώς με αποτέλεσμα να ολοκληρώνει σχεδόν έναν πίνακα καθημερινά! Φτάνοντας στην Αρλ στο γαλλικό νότο, η ζωγραφική του ιδιοφυΐα δεν άργησε να φανεί και να γίνει αισθητή. Διατήρησε βέβαια πάντα τον δικό του τρόπο ζωγραφικής ως αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς του: ζωγράφιζε κυρίως τοπία, νυχτερινές σκηνές, χωρικούς και ανθρώπους εν ώρα εργασίας, αυτοπροσωπογραφίες, λουλούδια και ιδίως ηλιοτρόπια —που τόσο αγαπούσε. Ο πειραματισμός και η αγάπη του για την τέχνη αντανακλώνται σε κάθε έργο του, με την Έναστρη νύχτα να αποτελεί το θεμέλιο του συναισθηματικού εξπρεσιονισμού. Ολοκληρώνοντας, ενέπνευσε εκατοντάδες καλλιτέχνες να υιοθετήσουν τις περιστρεφόμενες πινελιές και την ιστορία που κρύβεται πίσω από αυτές…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Van Gogh, Vincent. The Letters of Vincent van Gogh. Εκδ. Mark Roskill / Penguin Classics, 1997.
- Van Gogh, Vincent. Vincent van Gogh: The Complete Letters. Εκδ. Hans Luijten, Leo Jansen, Nienke Bakker (6 τόμοι). Thames & Hudson, 2009.
- Van Gogh: Complete Works, Rainer Metzger, TASCHEN, 2012.
- Van Gogh: a Retrospective, Susan Alyson Stein, Hugh Lauter Levin Associates, 1986.
- The Yellow House: Van Gogh, Gauguin, and Nine Turbulent Weeks in Arles, Martin Gayford, Penguin, 2007.
- Σου Άν Γκρέι (Sue Ann Grey), Vincent van Gogh: a formal and psychological analysis of the final years at Arles, Saint-Remy and Auvers (University of Louisville).
- Ontdek het leven en werk van Vincent van Gogh, vangoghmuseum.nl, διαθέσιμο εδώ
- Vincent van Gogh, The letters, vangoghletters.org, διαθέσιμο εδώ
