Της Γεωργίας Παπαδοπούλου,
Σου έχει τύχει ποτέ να βρεθείς στο σημείο που ήσουν εκεί που πάντα ήθελες και ήλπιζες να βρεθείς, έχοντας επιτύχει όλα όσα επιθυμούσες και παρ´ όλα αυτά, να νιώθεις μια ανεξήγητη αίσθηση ανικανοποίητου; Ένα συναίσθημα ότι δεν το αξίζεις, ότι τα επιτεύγματά σου δεν αντανακλούν τις πραγματικές σου ικανότητες; Αν ναι, τότε ίσως να έχεις βιώσει το Σύνδρομο του Απατεώνα. Το σύνδρομο του απατεώνα αποτελεί ένα παράδοξο ψυχολογικό φαινόμενο που πλήττει κυρίως άτομα με υψηλές ικανότητες, επιτεύγματα και προσδοκίες.
Σε αυτό το σύνδρομο οι άνθρωποι τείνουν να αμφισβητούν την αποδεδειγμένη τους επιτυχία και βιώνουν το αίσθημα της «απάτης», παρά την ύπαρξη σαφών αντικειμενικών στοιχείων που αποδεικνύουν την ικανότητά τους. Τα άτομα που αντιμετωπίζουν αυτό το σύνδρομο είναι εσωτερικά πεπεισμένοι ότι ήρθαν σε αυτή τη θέση εξαιτίας ενός τυχαίου γεγονότος ή επειδή αυτοί που τους προσέλαβαν δε συνειδητοποίησαν πόσο ανεπαρκείς ήταν τελικά οι ικανότητες τους ή ότι κάποια στιγμή θα έρθει κάποιος πολύ πιο ικανός από αυτούς και θα αποκαλυφθεί η «πραγματική» τους αξία. Στη σκέψη τους επικρατεί ένας αέναος κύκλος εσωτερικού φόβου και άγχους, λόγω του ότι ανησυχούν ότι μια μέρα θα «αποκαλυφθούν» και ότι η έλλειψη της αξίας τους θα γίνει αντιληπτή από τους άλλους. Όσοι πάσχουν από το σύνδρομο, αποδίδουν την επιτυχία τους σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως η τύχη ή ο χρόνος ή η συγκυρία παρά στην ικανότητά τους.
Σχεδόν το 25-30% των ατόμων με υψηλές επιδόσεις μπορεί να εμφανίσουν το σύνδρομο. Περίπου 70% των ανθρώπων θα βιώσουν το σύνδρομο του απατεώνα σε κάποιο σημείο της ζωής τους. Το σύνδρομο του απατεώνα δεν ταξινομείται ως ψυχιατρική διαταραχή στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο (DSM-5) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας ή στη Διεθνή Ταξινόμηση Νοσημάτων (ICD-10).
Η ιστορία του συνδρόμου
Το σύνδρομο περιγράφηκε για πρώτη φορά το 1978 από τις ψυχολόγους P.R Clance και S. Imes, οι οποίες παρατήρησαν ότι γυναίκες με υψηλές επιδόσεις, παρά τις επιτυχίες τους, ένιωθαν αμφιβολία για την αξία τους. Η Clance, μέσα από τη μελέτη της σε γυναίκες με υψηλές επιδόσεις, κατέληξε στο εύρημα ότι τα ψυχολογικά πρότυπα όπως η τελειομανία, ο φόβος της έκθεσης και ένα υπόβαθρο δυσλειτουργικών οικογενειακών δυναμικών συμβάλλουν σε αισθήματα ανεπάρκειας. Αυτή η θεμελιώδης μελέτη έχει αναφερθεί ευρέως στη βιβλιογραφία και άνοιξε το δρόμο για περαιτέρω έρευνα σχετικά με το σύνδρομο του απατεώνα.
Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, οι γυναίκες και οι ιατροί, αποτελούν τις ομάδες που εμφανίζουν στατιστικά σημαντικά υψηλότερα επίπεδα αισθημάτων απατεώνα σε σύγκριση με τους άνδρες, λόγω του ότι οι γυναίκες το παραδέχονται πιο εύκολα από τους άνδρες, οι οποίοι είθισται να διατηρούν την υπερηφάνεια τους.
Αιτίες εμφάνισης του συνδρόμου
Πλήθος παραγόντων δύναται να συμβάλλουν στην εμφάνιση συναισθημάτων ανεπάρκειας και κατ´ επέκταση στην εκδήλωση του συνδρόμου του απατεώνα. Πιο συγκεκριμένα:
- Προσωπικότητα: Έρευνες δείχνουν ότι τα άτομα που είναι νευρωτικά είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν το σύνδρομο του απατεώνα. Τα άτομα με υψηλό νευρωτισμό τείνουν να βιώνουν πιο συχνά άγχος, ανασφάλεια, συναισθηματική αστάθεια και ευαισθησία στο στρες. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση σχετίζεται με υψηλότερο κίνδυνο αισθημάτων απατεώνα. Το ίδιο ισχύει και για τα άτομα που είναι τελειομανείς.
- Παιδική ανατροφή: Η πρώιμη σχέση ενός ατόμου με τους γονείς του μπορεί να παίξει ρόλο στην ανάπτυξη του συνδρόμου. Για παράδειγμα, άτομα με υπερπροστατευτικούς ή ελεγκτικούς γονείς, μπορεί να διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο. Ομοίως, είναι πιο συνηθισμένο όταν μια οικογένεια δίνει υψηλή προτεραιότητα στην επίτευξη στόχων ή όταν υπάρχει ασυνέπεια στον τρόπο που οι γονείς επικρίνουν ή επαινούν τα παιδιά τους.
- Νέες και ανεξερεύνητες περιοχές: Η είσοδος σε έναν νέο ρόλο ή η εξερεύνηση ενός άγνωστου περιβάλλοντος μπορεί να προκαλέσει αισθήματα ανεπάρκειας. Το αίσθημα του απατεώνα είναι πιο συνηθισμένο όταν οι άνθρωποι δοκιμάζονται σε νέα πράγματα για τα οποία δε διαθέτουν προηγούμενη εμπειρία. Για παράδειγμα, η έναρξη μιας νέας δουλειάς ή το πανεπιστήμιο μπορεί να κάνει ένα άτομο να νοιώσει ανίκανο ή να αποκτήσει την αίσθηση ότι «ίσως τελικά αυτός ο χώρος να μην είναι έτσι όπως το είχα φανταστεί και να μην είναι για εμένα». Ωστόσο, τέτοια συναισθήματα εξασθενούν μόλις το άτομο εξοικειωθεί με τον ρόλο, την ευθύνη, λάβει ενθάρρυνση και υποστήριξη από το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται. Τουναντίον, το συναίσθημα ανεπάρκειας μπορεί να επιδεινωθεί για τα άτομα που δε λαμβάνουν θετική ανατροφοδότηση και υποστήριξη.
- Περιβάλλον: Το σύνδρομο του απατεώνα φαίνεται να εμφανίζεται συχνότερα στον ακαδημαϊκό χώρο και στον κόσμο των επιχειρήσεων, λόγω της καλλιέργειας ανταγωνιστικής κουλτούρας. Η όσο το δυνατόν γρηγορότερη επαγγελματική ανέλιξη σε συνδυασμό με το αίσθημα ανικανοποίητου και της συνεχούς ανάγκης για εύρεση νέων ιδεών, μπορούν να προκαλέσουν αισθήματα ανεπάρκειας και έλλειψης ικανοτήτων στα άτομα.
- Υποκείμενα συμπτώματα ψυχικής υγείας: Ο φόβος ότι δεν ανήκουμε κάπου ή η αποτυχία μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα ανησυχίας και κατάθλιψης. Το σύνδρομο του απατεώνα μπορεί να επιδεινώσει ήδη υπάρχοντα συμπτώματα ψυχικής υγείας.
- Μέσα κοινωνικής δικτύωσης: Πολλές μελέτες δείχνουν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να επηρεάσουν την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση. Μια έρευνα του 2023 σε χρήστες του LinkedIn διαπίστωσε ότι η χρήση της πλατφόρμας και η περιήγηση στις αναρτήσεις άλλων ανθρώπων πυροδότησε σκέψεις απατεώνα. Αυτές οι σκέψεις μπορούν στη συνέχεια να οδηγήσουν σε αρνητικά συναισθήματα όπως άγχος και απελπισία.
Θεραπευτική αντιμετώπιση
Για την αντιμετώπιση του συνδρόμου, οι ερευνητές έχουν εντοπίσει και μελετήσει εκτενώς τις θεραπευτικές προσεγγίσεις για την πνευματικότητα, συμπεριλαμβανομένων μη φαρμακολογικών και φαρμακολογικών παρεμβάσεων.
Όσον αφορά τις μη φαρμακολογικές παρεμβάσεις, η διαχείριση του συνδρόμου του απατεώνα επικεντρώνεται σε διάφορες ψυχολογικές και συμπεριφορικές στρατηγικές, που στοχεύουν να βοηθήσουν τους ασθενείς να αναγνωρίσουν και να αμφισβητήσουν τις διαστρεβλωμένες αυτοαντιλήψεις τους και να διαμορφώσουν μια πιο ακριβή και θετική άποψη για τις ικανότητες και τα επιτεύγματά τους. Αυτές περιλαμβάνουν τη Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία (ΓΣΘ), η οποία συμβάλλει στην αναγνώριση και αλλαγή αρνητικών σκέψεων και συμπεριφορών, τις πρακτικές ενσυνειδητότητας και αυτοσυμπόνιας που ενισχύουν τη συναισθηματική ευεξία, καθώς και τη χρήση δικτύων υποστήριξης, όπως η καθοδήγηση και οι ομάδες αλληλοβοήθειας.
Το σύνδρομο του απατεώνα δεν είναι μια ψυχική διαταραχή που να απαιτεί φαρμακολογική θεραπεία ως κύρια προσέγγιση. Ωστόσο, μπορεί να σχετίζεται με άλλες καταστάσεις, όπως το άγχος, η κατάθλιψη ή η γενικότερη ψυχολογική δυσφορία, στις οποίες φαρμακευτική αγωγή μπορεί να είναι χρήσιμη. Αντι-καταθλιπτικά φάρμακα (SSRIs ή SNRIs) σε περιπτώσεις όπου το σύνδρομο του απατεώνα συνοδεύεται από καταθλιπτικά συμπτώματα ή άγχος, τα φάρμακα όπως οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs) ή οι αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης και νορεπινεφρίνης (SNRIs) μπορεί να είναι χρήσιμα. Ακόμη, αντι-αγχωτικά φάρμακα σε καταστάσεις έντονου άγχους ή φοβίας, όπως οι βενζοδιαζεπίνες (όπως η διαζεπάμη), αν και η χρήση τους πρέπει να είναι περιορισμένη λόγω του κινδύνου εθισμού.
Εν κατακλείδι, το σύνδρομο του απατεώνα είναι μια εσωτερική σύγκρουση που πλήττει συχνά άτομα με υψηλές ικανότητες και επιτυχίες. Παρά την αναγνώριση που λαμβάνουν, δυσκολεύονται να αποδεχτούν την αξία τους. Η επίγνωση αυτού του φαινομένου είναι το πρώτο βήμα για την υπέρβασή του και την ουσιαστική ενίσχυση της αυτοεκτίμησης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Impostor Phenomenon Measurement Scales: A Systematic Review, pmc.ncbi.nlm.nih.gov, διαθέσιμο εδώ
- Impostor phenomenon: a narrative review of manifestations, diagnosis, and treatment, researchgate.net, διαθέσιμο εδώ
