Tης Μαριάνθης Κοκοράκη,
Η αρχαία ελληνική θρησκεία ως θρησκεία της πόλεως, ήταν σε πολύ μεγάλο βαθμό δημόσια θρησκεία. Με λίγα λόγια, οι πομπές, τα κοινά γεύματα, οι ναοί και τα αναθήματα, καθόριζαν την εικόνα της ευσέβειας του κάθε πιστού. Όποιος πολίτης δεν λάμβανε μέρος στις θρησκευτικές εκδηλώσεις, προκαλούσε τις υποψίες της ασέβειας και της αθεΐας. Παράλληλα, όμως, με τις θρησκευτικές λειτουργίες και τελετουργίες, υπήρχαν και οι μυστικές λατρείες, οι οποίες ήταν προσιτές μόνο κατόπιν, ιδιαίτερης προσωπικής μυήσεως, τα λεγόμενα δηλαδή, Μυστήρια.
Στην ελληνική γλώσσα, ο μυούμενος ονομαζόταν μύστης, όλη η οργάνωση μυστήρια, ενώ το ειδικό οίκημα, όπου γινόταν η μύηση, ονομαζόταν τελεστήριον. Η γενικότερη διαδικασία θα μπορούσε κάλλιστα να ονομάζεται τελετή, αλλά αυτή η συγκεκριμένη λέξη χρησιμοποιούνταν γενικότερα για θρησκευτικές εορτές. Γενικώς, τα πιο περίφημα και γνωστότερα ήταν τα Ελευσίνια Μυστήρια, ή απλώς Μυστήρια, όπως τα αποκαλούσαν οι Αθηναίοι. Αυτοί που πραγματικά προσπάθησαν να λύσουν το πέπλο του μυστηρίου γύρω από τις μυστηριακές διαδικασίες, ήταν κάποιοι ειδωλολάτρες συγγραφείς, όπου αναφέρονταν στα μυστήρια αυτά, μέσω διάφορων και άτοπων, θα έλεγε κανείς, υπαινιγμών. Αποτελεί όμως ευτύχημα το γεγονός πως ένας άσημος Γνωστικός αποκάλυψε μερικές ουσιαστικότατες λεπτομέρειες για τα Ελευσίνα Μυστήρια.
Τώρα, όσον αφορά τα Μυστήρια, πιθανόν η έννοια να προήλθε από την μύηση των εφήβων στην Ελευσίνα, ενώ έπειτα μυούντο μόνο ενήλικες και ως επί το πλείστον μόνο Αθηναίοι πολίτες. Προχωρώντας προς τα θεϊκά πρόσωπα που επικρατούσαν, μυστηριακές θεότητες θεωρούνταν, η Δήμητρα και ο Διόνυσος, οπότε, η πόση οίνου ή άλλου είδους ποτών και δημητριακών, κατείχαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Για τους Αθηναίους της ιστορικής εποχής, τα Μυστήρια και τα δημητριακά, ήταν και τα δύο μαζί, τα δώρα της Δήμητρας, αλλά παρόλα αυτά, η εορτή του οίνου στα Ανθεστήρια, τα Προηρόσια ή Καλαμαία, δεν θεωρούνταν μυστήρια.
Μία υψίστης σημαντική ερώτηση που ταλανίζει ορισμένους ιστορικούς αποτελεί η εξής: Υπάρχει η μυθική πλευρά όσον αφορά τα Μυστήρια; Προφανώς, τα μυστήρια συνδέονται με αφηγήσεις -οι οποίες με την σειρά τους, μερικές φορές, είναι «μυστικές». Στην Κρήτη, για παράδειγμα, τελούνταν οι ίδιες τελετουργίες δημοσίως, οι οποίες όμως, στην Σαμοθράκη και στην Ελευσίνα ήταν άκρως μυστικές και απόρρητες.
Οι μυστικές κοινωνίες και οι μυήσεις, είναι χωρίς αμφιβολία, πολύ παλιοί θεσμοί, με βάσεις τόσο αρχαίες που ανάγονται στην Νεολιθική Εποχή, ενώ με τα μυστήρια που συνδέονται άμεσα με την Δήμητρα και τον Διόνυσο, υπάρχουν σχέσεις με την ανατολική Μητέρα Θεά. Εκείνη την εποχή. περισσότερο από πριν, το άτομο και γενικότερα, ο απλός «πολίτης» κάποιου αρκετά πρώιμου πολιτειακού μορφώματος, τον απασχολούσε ο θάνατος και το μυστήριο γύρω από αυτόν.
Το στατικό σύστημα της θρησκείας μεταβάλλεται σε μεγάλο βαθμό, από το 600 περίπου π.Χ., όπου τα μυστήρια διαφόρων ειδών, αρχίζουν να παίρνουν σάρκα και οστά. Πάνω από τα παλαιά φυλετικά και οικογενειακά μυστήρια, μερικά από τα μεγάλα ιερά, όπως της Σαμοθράκης και της Ελευσίνας, απέκτησαν αυξανόμενη επίδραση στην κοινωνία που συνεχώς μεταβαλλόταν. Πέρα από αυτό, κινήσεις, οι οποίες δεν ήταν συνδεδεμένες με κάποιο καθιερωμένο ιερό και τις πατρογονικές συνήθειες τους, εξάσκησαν πιέσεις για ριζοσπαστικές διεκδικήσεις, κάτι που φαίνεται πως ισχύει για τα Βακχικά και τα Ορφικά. Η αυτονομία του ατόμου φτάνει στο αποκορύφωμά της, όταν υπερβαίνεται η τελετουργία και τίθενται οι κανόνες μιας ζωής βασισμένης στην προσωπική ευθύνη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Χρήστος Δ. Γουδής (2018), Τα Μυστήρια των Ελλήνων (Δελφικά, Διονυσιακά-Ορφικά, Ελευσίνια, Καβείρια), εκδ. Κάκτος
- Nilsson Martin-Persson (2008), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, εκδ. Παπαδήμας
- Walter Burkert (2015), Αρχαία Ελληνική Θρησκεία: Αρχαϊκή και Κλασσική Εποχή, Αθήνα: εκδ. Καρδαμίτσα
