Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ευρώπη βρέθηκε αντιμέτωπη με τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική καταστροφή του 20ού αιώνα. Οι δίκες της Νυρεμβέργης (1945-1946) έθεσαν τις βάσεις για την απόδοση δικαιοσύνης σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ωστόσο, εκατοντάδες μέλη του ναζιστικού καθεστώτος από υψηλόβαθμους αξιωματικούς έως γιατρούς των στρατοπέδων συγκέντρωσης κατάφεραν να ξεφύγουν από τις διώξεις. Οι δρόμοι τους οδήγησαν, μέσω περίπλοκων δικτύων διαφυγής, σε μια ήπειρο μακρινή και φαινομενικά απρόσιτη, τη Λατινική Αμερική.
Η μεταπολεμική Ευρώπη ήταν το ιδανικό έδαφος για την εξαφάνιση των ναζί φυγάδων. Τα ερείπια, η πολιτική αστάθεια και η αρχή του Ψυχρού Πολέμου δημιούργησαν ένα περιβάλλον όπου η προτεραιότητα δεν ήταν πάντα η απονομή δικαιοσύνης. Μέσα σε αυτή τη συγκυρία αναπτύχθηκαν τα λεγόμενα ‘‘ratlines’’ υπόγεια δίκτυα διαφυγής που εκτείνονταν από μοναστήρια της Ιταλίας έως λιμάνια της Ισπανίας και της Γαλλίας. Στην καρδιά αυτών των δικτύων βρέθηκαν άτομα που εκμεταλλεύτηκαν τις χαοτικές συνθήκες, πρώην συνεργάτες του καθεστώτος, αλλά και θρησκευτικοί κύκλοι που έβλεπαν στους πρώην ναζί έναν ανάχωμα στον κομμουνισμό.
Η στάση των κυβερνήσεων της Λατινικής Αμερικής εξηγείται σε μεγάλο βαθμό από το πολιτικό πλαίσιο της εποχής. Ο Ψυχρός Πόλεμος οξύνθηκε τη δεκαετία του ’50 και του ’60, και οι ηγεσίες των χωρών αυτών έβλεπαν στους πρώην ναζί ανθρώπους με στρατιωτική πείρα, τεχνογνωσία και ακραία αντικομμουνιστική ιδεολογία. Πολλοί εντάχθηκαν σε στρατιωτικές δομές ή προσέφεραν τις υπηρεσίες τους σε προγράμματα καταστολής εσωτερικών αντιπάλων. Η Λατινική Αμερική προσέφερε στους φυγάδες όχι μόνο ανωνυμία, αλλά και δυνατότητες να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους, πολλοί έγιναν επιτυχημένοι επιχειρηματίες, γιατροί ή μηχανικοί. Ορισμένοι αναμείχθηκαν σε τοπικές πολιτικές και στρατιωτικές υποθέσεις, μεταφέροντας την τεχνογνωσία τους σε καταστολή, βασανιστήρια και αντι-αντάρτικες επιχειρήσεις, κάτι που αποδείχθηκε πολύτιμο για αυταρχικά καθεστώτα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Ένα από τα πιο γνωστά ονόματα συνδεδεμένα με αυτές τις διαδρομές είναι ο επίσκοπος Άλοϊς Χούνταλ, αυστριακός καθολικός ιεράρχης με έντονα φιλοναζικές τάσεις. Χρησιμοποιώντας τη θέση του στο Βατικανό, βοήθησε δεκάδες φυγάδες να αποκτήσουν πλαστά ταξιδιωτικά έγγραφα του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Τα πλοία της εποχής μετέφεραν αυτούς τους άνδρες από λιμάνια όπως η Γένοβα και η Βαρκελώνη σε χώρες της Νότιας Αμερικής, όπου κυβερνήσεις με αντιφιλελεύθερη ή αντικομμουνιστική ατζέντα τους υποδέχονταν ως πολύτιμους συμμάχους.
Η Αργεντινή του Χουάν Περόν ήταν ο κυριότερος προορισμός. Ο Περόν, θαυμαστής της φασιστικής Ιταλίας, είδε στους πρώην ναζί μια ευκαιρία να ενισχύσει τη βιομηχανία και τον στρατό της χώρας του. Δεκάδες υψηλόβαθμοι αξιωματικοί, μεταξύ τους και ο διαβόητος Άντολφ Άιχμαν, ο αρχιτέκτονας της «Τελικής Λύσης», βρήκαν εκεί καταφύγιο. Ο Άιχμαν ζούσε για χρόνια στο Μπουένος Άιρες με την οικογένειά του, χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Ρικάρντο Κλέμεντ, έως ότου το 1960 πράκτορες της Μοσάντ τον απήγαγαν και τον μετέφεραν μυστικά στο Ισραήλ για να δικαστεί. Η επιχείρηση σύλληψης του Άιχμαν από την Μοσάντ παραμένει ένα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα μυστικών επιχειρήσεων του 20ού αιώνα. Μετά από μήνες παρακολούθησης και επιβεβαίωσης ταυτότητας, πράκτορες τον συνέλαβαν τον Μάιο του 1960 και τον μετέφεραν με μυστική πτήση στο Ισραήλ. Η δίκη του στην Ιερουσαλήμ, το 1961, όχι μόνο αποκάλυψε με λεπτομέρειες τη μηχανή της γενοκτονίας, αλλά αποτέλεσε και σημείο καμπής για την παγκόσμια συνείδηση γύρω από το Ολοκαύτωμα.
Η Βολιβία, η Παραγουάη και η Χιλή απότέλεσαν επίσης καταφύγια. Στη Βολιβία, ο «χασάπης της Λυών» Κλάους Μπάρμπι έγινε σύμβουλος των μυστικών υπηρεσιών και ενεπλάκη σε κατασταλτικές επιχειρήσεις κατά των πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος. Ο Μπάρμπι εντοπίστηκε από δημοσιογράφους και διπλωμάτες τη δεκαετία του ’70, και το 1983 εκδόθηκε από τη Βολιβία στη Γαλλία, όπου καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη. Η Παραγουάη, υπό τον δικτάτορα Αλφρέδο Στρέσνερ, προσέφερε άσυλο σε πρόσωπα όπως ο γιατρός Γιόζεφ Μένγκελε, που συνέχισε να ζει ανενόχλητος, μετακινούμενος ανάμεσα σε Βραζιλία, Αργεντινή και Παραγουάη, ο Μένγκελε, αντίθετα, απέφυγε κάθε σύλληψη και ο θάνατός του ήρθε από πνιγμό σε παραλία της Βραζιλίας το 1979.
Ο Βάλτερ Ράουφ (Walter Rauff) υπήρξε ένα από τα λιγότερο γνωστά αλλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά παραδείγματα ναζί εγκληματία που διέφυγε τη δικαιοσύνη και βρήκε καταφύγιο στη Λατινική Αμερική. Μετά την πτώση του ναζιστικού καθεστώτος το 1945, ο Βάλτερ Ράουφ συνελήφθη από τους Συμμάχους και κρατήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στην Ιταλία. Το 1946 κατάφερε να δραπετεύσει και να εξαφανιστεί, βρίσκοντας αρχικά καταφύγιο σε καθολικό μοναστήρι κοντά στη Ρώμη. Εκεί φέρεται να τον βοήθησαν πρόσωπα συνδεδεμένα με το εκκλησιαστικό δίκτυο διαφυγής ναζί.
Χρησιμοποιώντας πλαστά έγγραφα, ο Ράουφ πέρασε πρώτα στην Συρία και αργότερα στο Εκουαδόρ, όπου έζησε για μερικά χρόνια. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Χιλή, παντρεύτηκε και εργάστηκε σε εμπορικές δραστηριότητες. Κατά τη διακυβέρνηση του Αουγκούστο Πινοσέτ, απέκτησε φιλικές σχέσεις με μέλη της χιλιανής αντικατασκοπίας και φέρεται να έδρασε ως σύμβουλος ασφαλείας της διαβόητης μυστικής αστυνομίας DINA. Παρά τις διεθνείς πιέσεις για την έκδοσή του, η χιλιανή δικαιοσύνη απέρριπτε σταθερά όλα τα αιτήματα, επιτρέποντάς του να ζήσει ανοιχτά και χωρίς φόβο δίωξης μέχρι τον θάνατό του το 1984 στο Σαντιάγο.
Ο Φραντς Στανγκλ, γνωστός ως «Λευκός Θάνατος» λόγω της λευκής στολής του και του πάντα παρόντος μαστιγίου, ήταν υπεύθυνος για το πρόγραμμα Aktion T-4, τη δράση της ναζιστικής «ευθανασίας». Διοικούσε τα στρατόπεδα θανάτου Σόμπιμπορ και Τρεμπλίνκα, όπου θεωρείται υπεύθυνος για την εξολόθρευση περίπου 900.000 Εβραίων. Το 1947 δραπέτευσε από αυστριακό στρατόπεδο και, με βοήθεια του Αλόις Χουντάλ, κατέφυγε στη Συρία και κατόπιν στη Βραζιλία, όπου εργάστηκε για τη Volkswagen μέχρι το 1967. Τον εντόπισε ο Σιμόν Βίζενταλ, εκδόθηκε στη Δυτική Γερμανία, κρίθηκε ένοχος και πέθανε στη φυλακή το 1971.
Ο Γιόζεφ Σβάμπεργκερ, Αυστριακής καταγωγής, ήταν επικεφαλής τριών στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας στην Πολωνία, όπου επέδειξε ακραία βία και προσωπική επιθετικότητα, σκοτώνοντας ακόμα και παιδιά. Το 1948 δραπέτευσε στην Ιταλία και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Αργεντινή με το πραγματικό του όνομα, αποκτώντας ιθαγένεια. Το 1990 συνελήφθη μετά από πληροφορίες πληροφοριοδότη και καταδικάστηκε το 1992 σε ισόβια. Πέθανε στη φυλακή το 2004 σε ηλικία 92 ετών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Nagorski Andrew (2016), Οι κυνηγοί των ναζί, η καταδίωξη των εγκληματιών του Β’ Παγκόσμιου πολέμου, (μτφ. Μπαρουξής Γιώργος, επμ. Καραμπάλης Σπύρος), εκδ. Μεταίχμιο
- Dugard (2020), Σκοτώνοντας τα SS, η καταδίωξη των μεγαλύτερων εγκληματιών στην ιστορία, (μτφ. Μάντογλου Αργυρώ, επμ. Γεωργιάδου Ανδρομάχη), εκδ. Διόπτρα
- Lichtblau Eric (2016), Οι ναζί της διπλανής πόρτας, (μτφ. Λουκάκου Αριάδνη, επμ. Παπακώστας Δημήτρης), εκδ. Ποταμός
- Οι έξι πιο διαβόητοι Ναζί εγκληματίες που διέφυγαν στη Λατινική Αμερική, flight.com, διαθέσιμο εδώ
