Της Αλεξάνδρας Μαστοράκη,
Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), ή όπως θα χαρακτήριζε κανείς η «κορωνίδα» των θεσμών της σύγχρονης διεθνούς κοινότητας, ιδρύθηκε με στόχο τη παγίωση της ειρήνης και της ασφάλειας στον κόσμο μετά από δύο ολέθριους παγκόσμιους πολέμους που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα. Από την γέννηση του μέχρι σήμερα, ο ΟΗΕ έχει στερεώσει το αξίωμα του ως θεσμού-πυλώνα για την παγκόσμια συνεργασία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ανάπτυξη.
Η ονομασία «Ηνωμένα Έθνη» επινοήθηκε από τον Αμερικανό Πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούσβελτ και υιοθετήθηκε για πρώτη φορά στη «Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών» της 1ης Ιανουαρίου 1942. Τότε ήταν οπότε και, κατά τη διάρκεια ακόμη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, εκπρόσωποι 26 εθνών προχώρησαν σε δέσμευση των κυβερνήσεων τους προς την κατεύθυνση της συνέχισης του συλλογικού αγώνα κατά των Δυνάμεων του Άξονα.
Αρχικά, τα πρώτα μορφώματα διεθνών οργανισμών χαρακτηρίζονταν από «αυτοαναφορικότητα» και νοηματοδοτούνταν από συγκεκριμένες επιδιώξεις και θεματικά πλαίσια. Η Διεθνής Ένωση Τηλεπικοινωνιών –όπως και η Διεθνής Τηλεγραφική Ένωση– ιδρύθηκε το 1865, ενώ η Παγκόσμια Ταχυδρομική Ένωση ιδρύθηκε το 1874. Οι δύο επί παραδείγματι οργανισμοί υπήρξαν μέρος των προεόρτιων και πλέον αποτελούν αμφότεροι εξειδικευμένες οργανώσεις των Ηνωμένων Εθνών.
Φθάνοντας στο 1899, η διεθνής κοινότητα έγινε μάρτυρας στην πρώτη Διεθνής Διάσκεψη για την Ειρήνη, στην Χάγη, που απέβλεπε στην εξέταση μεθόδων και δράσεων για την ειρηνική επίλυση των κρίσεων, την πρόληψη των πολέμων και την κωδικοποίηση των κανόνων του πολέμου. Το Συμβούλιο ενέκρινε τη Σύμβαση για την Ειρηνική Διευθέτηση Διεθνών Διαφορών και καθιέρωσε το Διαιτητικό Δικαστήριο, το οποίο άρχισε την λειτουργία του το 1902.
Ας εξειδικεύσουμε όμως την μελέτη στον ΟΗΕ: Η ιδέα για τη δημιουργία ενός παγκόσμιου οργανισμού συνεργασίας και ειρήνης μπορεί να βρήκε σάρκα και οστά με την ίδρυση του ΟΗΕ, αλλά είχε ήδη υπόβαθρο: την Κοινωνία των Εθνών, επίσημο προκάτοχο του ΟΗΕ, που ιδρύθηκε μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1920. Αν και αποτέλεσε πρωτοποριακό, φιλόδοξο και πολλά υποσχόμενο εγχείρημα, η Κοινωνία των Εθνών απέτυχε να αποσοβήσει νέες συγκρούσεις, κυρίως λόγω της αδυναμίας της να επιβάλει αποφάσεις και της απουσίας σημαντικών δυνάμεων-παικτών, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
Με το ξέσπασμα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου το 1939 και τις πρωτοφανείς επιπτώσεις που αυτός επέφερε, φανερώθηκε ότι η παγκόσμια κοινότητα βρισκόταν σε ανάγκη για έναν πιο ισχυρό και οργανωμένο φορέα που θα πρέσβευε και θα προωθούσε, με πρακτικό πλέον αποτύπωμα, την διεθνή συνεργασία. Στην πορεία της ολοκλήρωσης του εγχειρήματος αυτού ακολούθησε πλήθος σημαντικών διασκέψεων που έθεσαν τα θεμέλια του ΟΗΕ:
-Η Διάσκεψη της Μόσχας (1943): Συμφωνία για την ανάγκη ενός νέου οργανισμού ειρήνης.
-Η Διάσκεψη της Τεχεράνης (1943): Επιβεβαίωση της θέλησης των Συμμάχων για τη δημιουργία διεθνούς οργανισμού.
-Η Διάσκεψη του Ντάμπαρτον Όουκς (1944): Προτάθηκαν τα βασικά όργανα του ΟΗΕ, όπως το Συμβούλιο Ασφαλείας και η Γενική Συνέλευση.
-Η Διάσκεψη της Γιάλτας (1945): Καθορίστηκε η διαδικασία ψήφου στο Συμβούλιο Ασφαλείας και η συμμετοχή της Σοβιετικής Ένωσης.
Τα γεγονότα οδήγησαν στην επίσημη ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών στις 24 Οκτωβρίου 1945, με την υπογραφή και επικύρωση του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ από τις 51 ιδρυτικές χώρες, σε διάσκεψη στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ. Ο Χάρτης του ΟΗΕ όπως επικυρώθηκε, καθορίζει τους τέσσερις βασικούς σκοπούς του οργανισμού: 1) Διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, 2) Ανάπτυξη φιλικών σχέσεων μεταξύ των εθνών, 3) Διεθνής συνεργασία για την επίλυση παγκόσμιων προβλημάτων και 4) Προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών.
Δομικά, ο ΟΗΕ απαρτίζεται από έξι επιμέρους όργανα: την Γενική Συνέλευση, το βασικό συζητικό όργανο εκπροσώπησης όλων των κρατών-μελών με ισότιμη ψήφο. Το Συμβούλιο Ασφαλείας, που αποτελεί το πλέον υπεύθυνο όργανο για την διεθνή ασφάλεια και ειρήνη, αποτελούμενο από δεκαπέντε μέλη εκ των οποίων τα πέντε είναι μόνιμα (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο) και διαθέτουν δικαίωμα αρνησικυρίας (βέτο). Το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο (ECOSOC) συντονίζει την οικονομική και κοινωνική δράση του ΟΗΕ. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης είναι αρμόδιο για την διευθέτηση διακρατικών νομικών διαφορών, ενώ η Γραμματεία του ΟΗΕ με επικεφαλής τον Γενικό Γραμματέα διαχειρίζεται το λειτουργικό μέρος του οργανισμού. Τέλος, η Επιτροπή Θεματοφυλακής έχει αναλάβει την επίβλεψη αποικιών που τελούσαν υπό διεθνή εποπτεία, όμως έχει πάψει την ενεργό λειτουργία της.
Στις «στιγμές δόξας» του Οργανισμού ανά την πολυετή λειτουργία και ανάμειξη του στα διεθνή δρώμενα, συγκαταλέγεται αρχικώς η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1948). Ένα από τα πιο ιστορικά και μνημειώδη επιτεύγματα της διεθνούς κοινότητας, η Διακήρυξη, καθιέρωσε θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και έθεσε ως απαρέγκλιτη προτεραιότητα την προάσπιση αυτών σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, κατά την εικοσαετία 1950 με 1970, ο ΟΗΕ έπαιξε δραστικό ρόλο στην προώθηση της αποαποικιοποίησης, με πολυδιάστατη στήριξη προς τα νεοσύστατα ανεξάρτητα κράτη για μια όσο το δυνατόν ομαλότερη μετάβαση από το αποικιακό καθεστώς στην σύγχρονη διεθνή κοινότητα. Ο ΟΗΕ έχει ακόμη αναλάβει την οργάνωση και διεξαγωγή δεκάδων ειρηνευτικών αποστολών σε περιοχές σύρραξης, όπως στην Κύπρο, στο Κογκό, στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στο Νότιο Σουδάν και αλλού. Χιλιάδες είναι οι στρατιώτες και το προσωπικό που συμμετέχουν σε αυτές τις αποστολές, υπό τη σημαία του ΟΗΕ. Αναφορικά με την καταπολέμηση της φτώχειας και της πείνας διεθνώς, τα Ηνωμένα Έθνη μέσω προγραμμάτων όπως το Πρόγραμμα Ανάπτυξης (UNDP) και η UNICEF, διαδραματίζουν καίριο και πρωταγωνιστικό ρόλο στην υποστήριξη ευάλωτων πληθυσμών.
Στις πιο πρόσφατες ιστορικά δράσεις του Οργανισμού οφείλουμε να συμπεριλάβουμε διεθνείς συμφωνίες όπως το Πρωτόκολλο του Κιότο (1997) και τη Συμφωνία του Παρισιού (2015), με τις οποίες ο ΟΗΕ ηγείται της προσπάθειας αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Το 2015, υιοθετήθηκαν και οι 17 Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης, που θέτουν ως στόχο την εξάλειψη της φτώχειας, την ποιοτική εκπαίδευση, την ισότητα των φύλων, την καθαρή ενέργεια και άλλα έως το 2030.
Ωστόσο, παρά την αίγλη των επιτευγμάτων, ο ΟΗΕ έχει εχθεί δριμεία κριτική για την αναποτελεσματικότητά του στην πρόληψη συγκρούσεων και γενοκτονιών, όπως στη Ρουάντα (1994) και στη Σρεμπρένιτσα (1995), παρά την παρουσία ειρηνευτικών δυνάμεων. Επιπλέον, το δικαίωμα βέτο που διαθέτουν τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας θεωρείται ότι συχνά παραλύει τη λήψη αποφάσεων, επιτρέποντας την αδράνεια σε σοβαρές κρίσεις, όπως στη Συρία ή την Ουκρανία. Η γραφειοκρατική λειτουργία του ΟΗΕ και η αργή αντίδρασή του σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, όπως φυσικές καταστροφές και ανθρωπιστικές κρίσεις, ενισχύουν την αίσθηση αναποτελεσματικότητας και πυροδοτούν τις κατηγορίες περί «άκρας ανεπάρκειας».
Παράλληλα, ο Οργανισμός έχει εμπλακεί σε σκάνδαλα διαφθοράς και καταγγελίες για ανάρμοστη συμπεριφορά από κυανόκρανους, γεγονότα που έχουν πλήξει την αξιοπιστία του. Κριτική ασκείται επίσης για την άνιση κατανομή ισχύος, καθώς τα μικρά και φτωχά κράτη έχουν περιορισμένη επιρροή, σε αντίθεση με τα ισχυρά μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας, που αναμφισβήτητα διαθέτουν την πρωτοκαθεδρία ανάμεσα στα μέλη. Τέλος, κατηγορείται για επιλεκτική στάση και πολιτικοποίηση, αφού συχνά αποφεύγει να λάβει ουσιαστική δράση κατά ισχυρών κρατών, προβάλλοντας μια εικόνα υποκρισίας στη διεθνή σκηνή.
Σήμερα, Ο ΟΗΕ μετρά 193 κράτη-μέλη, σχεδόν όλα τα αναγνωρισμένα κράτη του κόσμου. Με έδρα τη Νέα Υόρκη, ο ΟΗΕ διαχειρίζεται καθημερινά κρίσεις, συγκρούσεις, ανθρωπιστικές καταστάσεις και προωθεί τη βιώσιμη ανάπτυξη, ενώ η θέση του στη διεθνή πολιτική παραμένει θεωρητικά τουλάχιστον κεντρική: Ως δημοκρατικό φόρουμ για διακρατικό διάλογο περιλαμβάνει στην ατζέντα του την προώθηση της ειρήνης και την αρωγή μέσω εξειδικευμένων οργανισμών όπως: ΠΟΥ (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας), UNESCO, FAO (Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας), UNHCR (Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες).
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Η ίδρυση του ΟΗΕ το 1945, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η ιστορία του ΟΗΕ από την ίδρυση του πριν από 75 χρόνια μέχρι σήμερα, gr.euronews.com, διαθέσιμο εδώ
- Μια ματιά στην ιστορία του ΟΗΕ, unric.org, διαθέσιμο εδώ
