Της Ζαμπέτας Παπασταύρου,
Η θανατική ποινή, ως η ακραία μορφή κρατικής κύρωσης, εγείρει διαρκώς νομικά και ηθικά διλήμματα στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παρά τη διαμορφούμενη διεθνή συναίνεση υπέρ της κατάργησής της, η διατήρηση ή επαναφορά της από κράτη-μέλη διεθνών οργανισμών αναδεικνύει την ένταση μεταξύ του διεθνούς δεσμευτικού πλαισίου και της κρατικής κυριαρχίας. Η σύγκρουση αυτή αποκαλύπτει τη δυσκολία επίτευξης ισορροπίας ανάμεσα στην υποχρέωση συμμόρφωσης προς τις αρχές του jus cogens και την εθνική διακριτική ευχέρεια στο πεδίο της ποινικής δικαιοσύνης.
Το άρθρο 6 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ICCPR), αναγνωρίζει το δικαίωμα στη ζωή ως θεμελιώδες και κατοχυρώνει αυστηρούς περιορισμούς για την επιβολή της θανατικής ποινής. Αν και δεν την απαγορεύει απόλυτα, προκρίνει την κατάργησή της, όπως ενισχύεται και από το Δεύτερο Προαιρετικό Πρωτόκολλο του Συμφώνου, το οποίο δεσμεύει τα συμβαλλόμενα κράτη στην πλήρη εξάλειψή της (United Nations, 1966). Σημαντικό είναι ότι αρκετές επιτροπές του ΟΗΕ θεωρούν την κατάργηση της θανατικής ποινής ως στοιχείο του εξελισσόμενου διεθνούς εθιμικού δικαίου, αν και τούτο δεν έχει παγιωθεί ομοφώνως.
Στην Ευρώπη, το Πρωτόκολλο αριθ. 13 της ΕΣΔΑ απαγορεύει τη θανατική ποινή υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, συμπεριλαμβανομένου του πολέμου. Η απαγόρευση αυτή εντάσσεται στο corpus juris του Συμβουλίου της Ευρώπης και αποτελεί “conditio sine qua non” για την ιδιότητα του κράτους-μέλους. Η σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ ενισχύει την αρχή της αναλογικότητας (principle of proportionality) και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως πυρήνα του άρθρου 2 της ΕΣΔΑ (Right to life).
Παρά ταύτα, η πρακτική διάσταση διαφοροποιείται. Οι Ηνωμένες Πολιτείες συνεχίζουν να επιβάλλουν τη θανατική ποινή σε αρκετές Πολιτείες, ενώ η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση επανέφερε τις εκτελέσεις το 2020. Το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ έχει εκφράσει ανησυχίες για τη μη συμμόρφωση των ΗΠΑ με τις απαιτήσεις του άρθρου 6 του ICCPR, επισημαίνοντας ελλείψεις στην έννοια της δίκαιης δίκης και διάκρισης λόγω φυλής (UN Human Rights Committee, 2019). Η Ιαπωνία, μολονότι μέλος του ΟΗΕ και της G7, διατηρεί τη θανατική ποινή με μυστικότητα και χωρίς διαφάνεια, ενώ στην Ινδία ισχύει σε περιπτώσεις «σπάνιες και εξαιρετικά σοβαρές», σύμφωνα με τη ratio legis του Ανώτατου Δικαστηρίου της χώρας.
Το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι απόλυτο ως προς την απαγόρευση της θανατικής ποινής σε όλα τα κράτη, αλλά η διεθνής κοινότητα προχωρά προς έναν κανόνα jus cogens υπέρ της κατάργησης. Όταν κράτη που δεσμεύονται από διεθνείς συμβάσεις προβαίνουν σε επαναφορά της, τότε εγείρονται ζητήματα εφαρμογής της αρχής “pacta sunt servanda” και πιθανής παραβίασης του διεθνούς δικαίου.
Ιδιαίτερη σημασία έχει το κατά πόσον η διατήρηση της θανατικής ποινής συνάδει με τη θεμελιώδη υποχρέωση των κρατών να αποφεύγουν ποινές που ενδέχεται να παραβιάσουν την αρχή της αναλογικότητας ή της απαγόρευσης της σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης, κατά το άρθρο 7 του ICCPR και το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει αποφανθεί επανειλημμένως ότι η έκδοση προσώπων σε κράτη που εφαρμόζουν τη θανατική ποινή συνιστά παραβίαση του άρθρου 3, με βάση την αρχή του non-refoulement (μη επαναπροώθηση) (Soering v. United Kingdom, 1989).
Αξιοσημείωτο είναι ότι το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ), το οποίο έχει αρμοδιότητα επί των βαρύτερων διεθνών εγκλημάτων, δεν προβλέπει τη θανατική ποινή ως κύρωση, αλλά περιορίζεται στη στέρηση της ελευθερίας, ενισχύοντας τη διεθνή τάση υπέρ της εναρμόνισης των ποινών με τις αρχές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης.
Συνοψίζοντας, η θανατική ποινή, όταν εφαρμόζεται από κράτη που έχουν διεθνείς δεσμεύσεις, τίθεται σε σύγκρουση με το διαμορφούμενο κανονιστικό και εθιμικό διεθνές δίκαιο. Η έννοια της εθνικής κυριαρχίας δεν μπορεί να λειτουργεί ως ασπίδα για την παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων που τελούν υπό διεθνή προστασία. Η πρόκληση πλέον έγκειται στην ενίσχυση της διεθνούς νομικής συνοχής και στον έλεγχο της επιλεκτικής συμμόρφωσης, ώστε να διασφαλιστεί η αρχή της ισότητας απέναντι στο διεθνές δίκαιο και η απόλυτη προστασία του δικαιώματος στη ζωή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- International Covenant on Civil and Political Rights, ohchr.org, διαθέσιμο εδώ
- Concluding observations on the fourth periodic report of the United States of America, refworld.org, διαθέσιμο εδώ
- Soering v. the United Kingdom, hudoc.echr.coe.int, διαθέσιμο εδώ
- Rome Statute of the International Criminal Court, διαθέσιμο εδώ
