Της Ιωάννας Σέλε,
Σε μια κοινωνία που εξαργυρώνει την επιτυχία με τη συμμόρφωση, ποια είναι η ψυχολογική και κοινωνική φθορά του να ζεις μια ζωή γεμάτη «πρέπει» που δεν επέλεξες; «Να είσαι καλός μαθητής», «να σπουδάσεις κάτι με μέλλον», «να βρεις μια σταθερή δουλειά», «να κάνεις οικογένεια πριν τα τριάντα».
Λίγα πράγματα είναι τόσο σταθερά στην ελληνική πραγματικότητα όσο αυτά τα «πρέπει». Κληρονομημένα από γενιά σε γενιά, τα «πρέπει» λειτουργούν σαν κοινωνικά συμβόλαια που κανείς δεν υπέγραψε, αλλά όλοι οφείλουμε να τιμήσουμε. Το ερώτημα, ωστόσο, παραμένει: σε ποιο βαθμό αυτά τα «πρέπει» μας ανήκουν και πόσο μας απομακρύνουν από αυτό που πραγματικά είμαστε;
Από τα παιδικά μας χρόνια έως την ενηλικίωση, η ζωή μας διαμορφώνεται γύρω από εξωτερικές προσδοκίες: Οικογένεια, σχολείο, κοινωνικά πρότυπα και πολιτισμικές αφηγήσεις συμβάλλουν στη συγκρότηση ενός «σωστού» δρόμου ζωής, που συχνά δε χωρά την προσωπική μας επιθυμία. Το τίμημα; Ένα διαρκές άγχος συμμόρφωσης, εσωτερικής καταπίεσης και αποξένωσης από τον εαυτό μας.
Η ψυχολόγος και ερευνήτρια Brené Brown, στο βιβλίο της The Gifts of Imperfection (2010), περιγράφει πώς η ανάγκη να ανταποκρινόμαστε στις προσδοκίες των άλλων οδηγεί σε «μια αθόρυβη μορφή αυτοπροδοσίας». Κάθε φορά που λέμε «ναι» ενώ θέλουμε να πούμε «όχι», κάθε φορά που καταπιέζουμε την επιθυμία μας για να φανούμε «φρόνιμοι», προσθέτουμε ένα ακόμη τούβλο στη φυλακή του «πρέπει».
Στην Ελλάδα, το κοινωνικό βάρος αυτών των κανόνων είναι ιδιαίτερα έντονο. Η έννοια της «καλής εικόνας» —του «τι θα πει ο κόσμος»— εξακολουθεί να επηρεάζει ακόμη και τις πιο προσωπικές επιλογές: από το τι σπουδάζουμε, μέχρι το αν θα παντρευτούμε ή όχι.
Το πιο ανησυχητικό, όμως, είναι ότι αυτά τα καθήκοντα εσωτερικεύονται. Μετατρέπονται από εξωτερικούς περιορισμούς σε εσωτερική φωνή κριτικής, που κρίνει, μειώνει, ακυρώνει. Όπως γράφει ο ψυχίατρος Στέλιος Στυλιανίδης, «ο σύγχρονος άνθρωπος δεν φοβάται πια την εξουσία, αλλά την ίδια του την εσωτερική αποτυχία». Ζει σε έναν διαρκή αγώνα να είναι «αρκετός», να μην απογοητεύσει, να ανταποκριθεί.
Το φαινόμενο συνδέεται και με την κουλτούρα της τελειότητας που ενισχύεται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εκεί όπου ο καθένας παρουσιάζει την «τέλεια ζωή», ο θεατής νιώθει ότι πρέπει να μοιάζει, να επιτύχει, να φτάσει το άπιαστο. Αυτό δημιουργεί, σύμφωνα με μελέτη του APA (American Psychological Association, 2022), μια νέα γενιά ατόμων με αυξημένα επίπεδα άγχους, καταθλιπτικά επεισόδια και εσωτερική κενότητα.
Αλλά, μήπως τελικά, κανείς δεν τα ζήτησε στ’ αλήθεια αυτά τα «πρέπει»; Μήπως όλοι προσποιούμαστε για να ανήκουμε, χωρίς να τολμάμε να ρωτήσουμε ο ένας τον άλλον: «Εσύ τι πραγματικά θέλεις;» Η απάντηση, ίσως, να βρίσκεται στην αυτοπαρατήρηση και την αποδόμηση αυτών των κανόνων. Όχι για να ζήσουμε χωρίς όρια, αλλά για να διακρίνουμε τα δικά μας όρια από αυτά που μας επιβλήθηκαν.
Δεν πρόκειται για μια πράξη επανάστασης με πανό και συνθήματα. Είναι μια ήσυχη, βαθιά προσωπική διαδικασία· το να μάθεις να λες «όχι», να αναγνωρίζεις την ενοχή ως κοινωνικό κατάλοιπο και να επιτρέπεις στον εαυτό σου να θέλει κάτι διαφορετικό.
Αρκεί να αναρωτηθεί κανείς: πόσους άτυπους κανόνες ακολουθούμε από φόβο μήπως απογοητεύσουμε; Πόσες επιλογές είναι πραγματικά δικές μας και πόσες απλώς αναπαράγουν μια κοινωνική «κανονικότητα» που δεν μας εκφράζει; Το ζητούμενο δεν είναι να απορρίψουμε κάθε σύμβαση, αλλά να την επιλέγουμε συνειδητά. Γιατί η ελευθερία δεν είναι απλώς η απουσία περιορισμών, αλλά η παρουσία αυτογνωσίας. Και αν υπάρχει ένα «πρέπει» που αξίζει να κρατήσουμε, είναι αυτό: πρέπει να μάθουμε να ακούμε τη φωνή μέσα μας — πριν γίνει ψίθυρος που δεν ακούγεται καν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- B.Brown(2010), The Gifts of Imperfection, Hazelden Publishing
- Stress in America: Generation Z, Summary of Report, learningfirst.org, διαθέσιμο εδώ
- Gen Z misery , explained in one chart, vox.com, διαθέσιμο εδώ
