Του Βλάντισλαβ Αφισίδης,
Υπάρχουν στιγμές στην ιστορία όπου η ανθρώπινη ζωή γίνεται τόσο αναλώσιμη, ώστε η σιωπή των θυμάτων να μοιάζει με κραυγή. Μια από αυτές τις στιγμές εκτυλίχθηκε στα εύφορα χωράφια της Ουκρανίας τη διετία 1932–1933, όταν εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν από πείνα. Το όνομα αυτής της καταστροφής είναι Holodomor, λέξη που σημαίνει κυριολεκτικά «θανάτωση μέσω πείνας». Πρόκειται για έναν λιμό που δεν προήλθε από φυσική καταστροφή ή έλλειψη πόρων, αλλά από συγκεκριμένες πολιτικές αποφάσεις. Και αυτό το καθιστά μοναδικό μέσα στις μεγαλύτερες τραγωδίες του 20ού αιώνα.
Η Ουκρανία του ψωμιού
Η Ουκρανία υπήρξε ιστορικά ένας από τους πιο παραγωγικούς αγροτικούς τόπους της Ευρώπης. Οι απέραντες πεδιάδες της παρήγαν μεγάλες ποσότητες σιτηρών, που από τα τσαρικά ακόμα χρόνια την καθιστούσαν «σιτοβολώνα» της Ρωσίας. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και την ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης, η Ουκρανία εντάχθηκε στη σοβιετική σφαίρα, αλλά η έντονη εθνική της ταυτότητα και η κουλτούρα της αυτονομίας θεωρούνταν ύποπτες από τη Μόσχα.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο Ιωσήφ Στάλιν επιτάχυνε το σχέδιο βίαιης κολεκτιβοποίησης της γεωργίας. Οι αγρότες υποχρεώθηκαν να παραδώσουν τη γη τους σε κρατικά αγροκτήματα και να εργάζονται ως εργάτες. Όσοι αντιστέκονταν –ή απλώς αδυνατούσαν να πιάσουν τα παράλογα ποσοστά παραγωγής που τους επιβάλλονταν– βαφτίζονταν «κουλάκοι» και στιγματίζονταν ως εχθροί του λαού.
Η αρχή του τέλους
Το 1932, η σοβιετική κυβέρνηση αύξησε ραγδαία τις ποσοστώσεις σιτηρών που απαιτούσε από την Ουκρανία, ενώ ταυτόχρονα έκλεισε τα σύνορα για να αποτρέψει τη φυγή τροφίμων και ανθρώπων. Οι αγρότες αναγκάζονταν να παραδίδουν ό,τι παρήγαγαν, ακόμα και τους σπόρους για την επόμενη σοδειά. Όποιος έκρυβε τροφή κινδύνευε με εκτέλεση ή εξορία. Ολόκληρα χωριά αποδεκατίστηκαν. Οι τοπικές αγορές άδειασαν, ενώ ταυτόχρονα τρένα με ουκρανικό σιτάρι έφευγαν για τη Μόσχα ή για εξαγωγή στο εξωτερικό.
Μαρτυρίες της εποχής περιγράφουν εικόνες αφόρητης φρίκης: παιδιά να πεθαίνουν μπροστά σε ανήμπορους γονείς, γυναίκες να θρηνούν σιωπηλά πάνω από κορμιά συγγενών, και ένα απόλυτο κενό ανθρωπιάς να καταπίνει ολόκληρες κοινότητες. Η έννοια της αλληλεγγύης εξαφανίστηκε. Όταν κάθε κόκκος τροφής ήταν ζήτημα ζωής ή θανάτου, οι κοινωνικοί δεσμοί διαλύθηκαν. Σε αρκετές περιοχές σημειώθηκαν περιστατικά κανιβαλισμού, όχι από βαρβαρότητα, αλλά από την απελπισία της επιβίωσης.
Μια πείνα που δεν ήταν τυχαία
Το ερώτημα που απασχολεί ακόμα και σήμερα ιστορικούς και πολιτικούς είναι αν ο Holodomor ήταν μια γενοκτονία ή απλώς ένα αποτέλεσμα κακοσχεδιασμένης πολιτικής. Πολλοί ερευνητές τονίζουν ότι η Μόσχα είχε τη δυνατότητα να ανακουφίσει την πείνα, ωστόσο επέλεξε όχι μόνο να μην το κάνει, αλλά και να την επιτείνει. Το γεγονός ότι η Ουκρανία χτυπήθηκε πιο βάναυσα από κάθε άλλη περιοχή, ότι οι ουκρανικές ελίτ δέχθηκαν ταυτόχρονα διώξεις και εκτελέσεις, και ότι ο ουκρανικός πληθυσμός εμποδίστηκε να εγκαταλείψει τις περιοχές πείνας, ενισχύει τη θεωρία της συνειδητής εξόντωσης.
Ορισμένες πηγές δείχνουν ότι ο Στάλιν ήθελε να εξαλείψει κάθε πιθανότητα ουκρανικού εθνικισμού. Ο λιμός έτσι λειτουργούσε ως εργαλείο καταστολής, υποταγής και τρομοκράτησης. Η μαζική εξόντωση του αγροτικού πληθυσμού θα κατέστρεφε τις κοινωνικές ρίζες κάθε εθνικής αντίστασης.
Ο Κόσμος κοιτάξει αλλού
Κατά τη διάρκεια του Holodomor, η σοβιετική προπαγάνδα διαβεβαίωνε τη διεθνή κοινότητα ότι όλα ήταν υπό έλεγχο. Οι ξένοι ανταποκριτές που ζούσαν στη Μόσχα, όπως ο διάσημος Walter Duranty των New York Times, υποβάθμιζαν ή αρνούνταν την ύπαρξη λιμού. Ορισμένοι, είτε εξαπατήθηκαν είτε συνεργάστηκαν συνειδητά με τη σοβιετική γραμμή, παρουσιάζοντας τον λιμό ως υπερβολή ή ως το «αναγκαίο τίμημα» της εκβιομηχάνισης.
Όσοι προσπάθησαν να αποκαλύψουν την αλήθεια, όπως ο Ουαλός δημοσιογράφος Gareth Jones, βρέθηκαν στο περιθώριο ή δέχθηκαν έντονες πιέσεις να σιωπήσουν. Η Δύση, εν μέσω οικονομικής κρίσης και ανερχόμενου φασισμού, απέφυγε την ανοιχτή σύγκρουση με τη Σοβιετική Ένωση. Η γεωπολιτική βαρύτητα υπερίσχυσε της ηθικής ευθύνης.
Η σιωπή και η μνήμη
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το σοβιετικό κράτος συνέχισε να αρνείται την ύπαρξη του Holodomor. Όποιος τολμούσε να μιλήσει αντιμετώπιζε κατηγορίες για «αντεπαναστατική δράση». Μόνο μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, η Ουκρανία άρχισε επίσημα να ερευνά και να τιμά τα θύματα αυτής της πείνας. Σήμερα, αρκετές χώρες αναγνωρίζουν τον Holodomor ως γενοκτονία, ενώ άλλες τον θεωρούν μαζικό έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Η Ρωσία συνεχίζει να αρνείται τον χαρακτηρισμό της γενοκτονίας, υποστηρίζοντας ότι οι λιμοί της εποχής επηρέασαν πολλές περιοχές και δεν στόχευαν αποκλειστικά τους Ουκρανούς.
Ο Holodomor είναι ένα τραύμα που ακόμα αιμορραγεί στη συλλογική μνήμη της Ουκρανίας. Δεν είναι μόνο μια ιστορική καταγραφή πείνας και θανάτου· είναι μια ιστορία για την αυθαιρεσία της εξουσίας, για τις σκοτεινές συνέπειες της ιδεολογίας όταν παραμερίζει την ανθρώπινη ζωή. Είναι η απόδειξη ότι η πείνα, όταν χρησιμοποιείται ως όπλο, δεν σκοτώνει απλώς ανθρώπους· σκοτώνει την ελπίδα, τη φωνή, τη μνήμη. Και η μνήμη, αν δεν διασωθεί, απλώς επαναλαμβάνεται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Applebaum, & Anne, (2025, July 22), Holodomor | Facts, definition, & death toll. Encyclopedia Britannica, Britannica.com διαθέσιμο εδώ
- Babyn Yar, The Holodmor and Ukraine’s Past of Violence — Revisiting genocide in Ukraine a year later, (2023, March 14), humanrights.edu διαθέσιμο εδώ
- BBC World Service – Witness History, The Holodomor: Ukraine’s great famine, (2022, March 23), BBC.uk διαθέσιμο εδώ
- Holodomor, College of Liberal Arts, cla.edu, διαθέσιμο εδώ
- Holodomor history (2025, February 13), National Museum of the Holodomor-Genocide, holodomormuesum.org, διαθέσιμο εδώ
- Holodomor Memorial Day, eurns.eu, διαθέσιμο εδώ
- Ukraїner (2024, June 4), Common Lies about the Holodomor, Ukraine.net, διαθέσιμο εδώ
