Της Άννας Γκέλια,
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα αιματηρά χρόνια του Εμφυλίου, η Ελλάδα βρέθηκε αντιμέτωπη με μια βαθιά κοινωνική και ψυχολογική κρίση που άφησε ανεξίτηλα σημάδια στις ζωές χιλιάδων ανθρώπων. Οι ψυχιατρικές δομές της χώρας, ήδη ανεπαρκείς και απαρχαιωμένες, κλήθηκαν να διαχειριστούν μία πρωτόγνωρη αύξηση περιστατικών ψυχικών διαταραχών. Πολεμικά τραύματα, μετατραυματικές αγχώδεις διαταραχές, ψυχολογικές συνέπειες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα μέτωπα, αλλά και οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης στα χρόνια της κατοχής και του εμφυλίου δημιούργησαν μια εκρηκτική πραγματικότητα για την ψυχική υγεία. Παράλληλα, η εσωτερική μετανάστευση προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, που κορυφώθηκε τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, αποξένωσε πολλούς ανθρώπους από το οικογενειακό τους περιβάλλον και αύξησε τον κοινωνικό αποκλεισμό όσων παρουσίαζαν ψυχικά προβλήματα. Χωρίς οργανωμένες δομές πρωτοβάθμιας φροντίδας, ακόμα και άτομα με ήπια ψυχικά ζητήματα κατέληξαν σε ψυχιατρεία, τα οποία λειτουργούσαν περισσότερο ως χώροι φύλαξης παρά ως θεραπευτικά ιδρύματα.
Τα μεγάλα ψυχιατρικά νοσοκομεία της χώρας, όπως το Δρομοκαΐτειο και το Δαφνί στην Αττική, το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, και μεταγενέστερα, το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Λέρου, συγκέντρωναν όλο και περισσότερους ασθενείς χρόνο με τον χρόνο. Η ίδρυση του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου της Λέρου το 1957, αποτέλεσε στην πράξη μία λύση εκτόνωσης του υπερπληθισμού των υπόλοιπων ιδρυμάτων: εκεί μεταφέρονταν μαζικά ασθενείς από διάφορα νοσοκομεία της χώρας, πολλές φορές χωρίς ουσιαστική ιατρική αξιολόγηση. Με το πέρασμα του χρόνου, η Λέρος έγινε παγκοσμίως γνωστή ως σύμβολο απάνθρωπης διαχείρισης των ψυχικά ασθενών, καθώς αποκαλύφθηκαν εικόνες δεκαετίες αργότερα που έδειχναν ανθρώπους δεμένους σε κρεβάτια, βρώμικους θαλάμους με δεκάδες ασθενείς στοιβαγμένους μαζί και πλήρη απουσία θεραπευτικής φροντίδας. Το Δρομοκαΐτειο, το Δαφνί και το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης δεν παρουσίαζαν καλύτερη κατάσταση. Ο ιδρυματισμός κυριαρχούσε και τα περιστατικά αντιμετωπίζονταν περισσότερο ως πρόβλημα διαχείρισης και όχι ως ασθένειες που χρειάζονται εξατομικευμένη θεραπεία.
Οι συνθήκες νοσηλείας στις δεκαετίες 1950-1980, ήταν συχνά τραγικές. Οι μεγάλοι θάλαμοι φιλοξενούσαν δεκάδες ή και εκατοντάδες ασθενείς χωρίς κανένα προσωπικό χώρο, με στοιχειώδη καθαριότητα και συχνά ανύπαρκτη ιατρική παρακολούθηση. Η ψυχοθεραπεία ήταν άγνωστη λέξη, η φαρμακευτική αγωγή βασιζόταν κυρίως σε ισχυρά νευροληπτικά με στόχο την καταστολή και όχι την ίαση, ενώ η χρήση ηλεκτροσόκ (ECT) εφαρμοζόταν ευρέως, συχνά χωρίς συναίνεση ή επαρκείς εξηγήσεις. Σε περιπτώσεις που κάποιος ασθενείς θεωρούνταν «επικίνδυνος», η απάντηση ήταν οι μηχανικοί περιορισμοί: αλυσοδέματα ζουρλομανδύες, ή ακόμα και παρατεταμένη απομόνωση. Πολλές μαρτυρίες της εποχής μιλούν για βία και κακομεταχείριση από το προσωπικό, που ήταν συνήθως ανεπαρκώς εκπαιδευμένο και υπερφορτωμένο με καθήκοντα. Η έλλειψη δραστηριοτήτων, εκπαίδευσης και οποιασδήποτε μορφής κοινωνικής επανένταξης οδηγούσε σε πλήρη παραίτηση: άνθρωποι που αρχικά νοσηλεύονταν για βραχύ χρονικό διάστημα κατέληξαν να παραμείνουν στα ιδρύματα για δεκαετίες, ξεχασμένοι από τις οικογένειές τους και από την ίδια την κοινωνία.
Η νομοθεσία της εποχής δεν παρείχε ουσιαστικές εγγυήσεις για τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών. Η εισαγωγή σε ψυχιατρείο μπορούσε να γίνει εύκολα, ακόμα και με αίτηση συγγενών ή με εντολή της αστυνομίας, χωρίς να υπάρχει αυστηρός έλεγχος της αναγκαιότητας ή του τύπου της νοσηλείας. Η κοινωνία αντιμετώπιζε την ψυχική ασθένεια με φόβο, ντροπή και στιγματισμό. Πολλές οικογένειες, αδυνατώντας να ανταπεξέλθουν ή για να «διαφυλάξουν την τιμή τους», εγκατέλειπαν τα μέλη τους στα ιδρύματα, όπου παρέμεναν για χρόνια ή και για όλη τους την ζωή. Τα ψυχιατρεία λειτουργούσαν, έτσι, όχι μόνο ως χώροι περίθαλψης, αλλά και ως τοπία αποκλεισμού όλων όσων θεωρούνταν ανεπιθύμητοι: Φτωχοί, άστεγοι, ορφανά, παιδιά με ψυχικές διαταραχές, γυναίκες που αποκλίνουν από τα κοινωνικά πρότυπα της εποχής. Ο θεσμικός ρόλος τους ξεπερνούσε τα όρια της ιατρικής και άγγιζε την σφαίρα της κοινωνικής καταστολής.
Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει αργά προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Η Ελλάδα εντάχθηκε το 1978 σε ευρωπαϊκά προγράμματα ψυχιατρικής μεταρρύθμισης που έφεραν νέα φιλοσοφία: αποϊδρυματοποίηση, ανάπτυξη δομών ψυχικής υγείας, ξενώνων και προστατευομένων διαμερισμάτων, ώστε οι ασθενείς να μην ζουν απομονωμένοι από την κοινωνία. Η αλλαγή, ωστόσο, ήταν αργή και αποσπασματική. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980, πολλές από τις παλιές πρακτικές συνέχισαν να εφαρμόζονται. Η διεθνής κατακραυγή ήρθε το 1989 με τις αποκαλύψεις για το σκάνδαλο της Λέρου, όταν φωτογραφίες και μαρτυρίες από τα ιδρύματα σόκαραν την Ευρώπη, αποκαλύπτοντας ανθρώπους σε απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης. Το γεγονός αυτό λειτούργησε ως καταλύτης για πιο αποφασιστικά βήματα, αλλά η περίοδος 1950 με 1980 είχε ήδη στιγματίσει βαθιά την ιστορία της ψυχιατρικής περίθαλψης στη χώρα.
Η ιστορία των ψυχιατρείων στην Ελλάδα αυτές τις δεκαετίες είναι μία ιστορία σιωπής και αποκλεισμού, όπου χιλιάδες άνθρωποι ζουσαν αποκομμένοι, πολλές φορές χωρίς πραγματική ιατρική ανάγκη για εγκλεισμό, αλλά επειδή η κοινωνία δεν είχε τρόπο να τους αποδεχτεί και το κράτος δεν διέθετε δομές για να τους στηρίξει. Οι ψυχιατρικές πολιτικές της εποχής υπηρέτησαν περισσότερο τη διαχείριση του διαφορετικού παρά τη θεραπεία της ψυχικής νόσου. Παρά τη μεταρρύθμιση που ακολούθησε το παρελθόν αυτό αφήνει μέχρι σήμερα βαθιά κληρονομιά, υπενθυμίζοντας πόσο εύθραυστη είναι η γραμμή ανάμεσα στη φροντίδα και των κοινωνικό αποκλεισμό, και πόσο σημαντικό είναι να υπάρχει ουσιαστική υποστήριξη, με σεβασμό στα δικαιώματα και πραγματική μέριμνα για την ψυχική υγεία.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-
Η ιστορία των ψυχιατρείων στην Ελλάδα. Πως δημιουργήθηκαν οι “αποικίες ψυχασθενών”. Η μεταρρύθμιση που έκλεισε τα άσυλα στη Λέρο και την Πέτρα Ολύμπου, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
- H ιστορία της ψυχασθένειας και των πρώτων ψυχιατρείων. Γιατί οι αστυνομικοί έκαναν την διάγνωση και οι ιερείς αναλάμβαναν “θεραπεία” με εξορκισμούς. Νέα εκπομπή, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ιστορική αναδρομή της ψυχιατρικής στην Ελλάδα, psychologynow.gr, διαθέσιμο εδώ
- 1830-2020 Ιστορία της Ψυχιατρικής στη νεότερη Ελλάδα, Νίκολάου Δ. Μπιλανάκη, ixotisartas.gr, διαθέσιμο εδώ
