Του Δημήτρη Νικολάου,
Οι ιδέες δεν παραμένουν στάσιμες, ούτε περιορίζονται από σύνορα. Κυκλοφορούν, εξελίσσονται και αποκτούν νέα νοήματα ανάλογα με τις εποχές και τα κοινωνικά συμφραζόμενα στα οποία εισέρχονται. Η διαδρομή τους στον χώρο και στον χρόνο αποτυπώνει όχι μόνο τις πνευματικές αναζητήσεις της ανθρωπότητας, αλλά και τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, που τις ενισχύουν ή τις αναστέλλουν. Το παρόν κείμενο επικεντρώνεται σε αυτήν ακριβώς τη δυναμική, εξετάζοντας πώς οι ιδέες του Διαφωτισμού αποτέλεσαν χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας «μετακινούμενης σκέψης», καθώς ταξίδεψαν και μεταμορφώθηκαν μέσα σε διαφορετικά ιστορικά και γεωγραφικά πλαίσια.. Ο Παρασκευάς Ματάλας υποστηρίζει στο βιβλίο του πως «οι ιδέες γεννιούνται, ταξιδεύουν και μετασχηματίζονται μέσα στον χρόνο και στα ποικίλα κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα».
Μέσα από την εξέταση του κεφαλαίου από το βιβλίο του Ματάλα που μας δόθηκε και μαζί με τη δική μου κριτική ικανότητα, έχω ως στόχο να προβάλλω ένα παράδειγμα τέτοιων ιδεών που συνδέονται δυνητικά με τον χώρο της πολιτικής, της φιλοσοφίας, των επιστημών που ταξιδεύουν στον ιστορικό χώρο και χρόνο. Πιο συγκεκριμένα, είναι θεμιτό να αναλυθούν υπό αυτό το πρίσμα οι ιδέες της εποχής του Διαφωτισμού. Πρώτα από όλα, αυτό το πνευματικό και φιλοσοφικό κίνημα κυριάρχησε στη δυτική Ευρώπη τον 17ο και 18ο αιώνα, αλλά είχε και παγκόσμιες επιρροές και επιδράσεις. Ο Διαφωτισμός περιελάμβανε μια σειρά ιδεών που εξαπλώνονται και ταξιδεύουν, με επίκεντρό τους τις αξίες της ανθρώπινης ευτυχίας, την αναζήτηση της γνώσης που αποκτάται μέσω της λογικής και των αισθήσεων, και ιδανικά όπως ο φυσικός νόμος, η ελευθερία, η πρόοδος, η αδελφότητα, η συνταγματική διακυβέρνηση και χωρισμός εκκλησίας και κράτους.
Ο Διαφωτισμός επικράτησε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και επηρέασε τα έθνη παγκοσμίως, συχνά βέβαια με συγκεκριμένη τοπική έμφαση. Για παράδειγμα, στη Γαλλία συνδέθηκε με τον αντιμοναρχικό και αντιεκκλησιαστικό ριζοσπαστισμό, ενώ στη Γερμανία ρίζωσε βαθιά στις μεσαίες τάξεις, όπου εξέφραζε έναν πνευματικό και εθνικιστικό τόνο, χωρίς να απειλεί ιδιαίτερα τις κυβερνήσεις ή την εκκλησία. Πάντως οι κρατικές απαντήσεις διέφεραν ευρέως. Στη Γαλλία, η απάντηση του κράτους ήταν εχθρική και οι φιλόσοφοι πολέμησαν ενάντια στη λογοκρισία της, μερικές φορές μάλιστα φυλακίστηκαν ή κυνηγήθηκαν στην εξορία. Η βρετανική κυβέρνηση, ως επί το πλείστον, αγνόησε τους αρχηγούς του Διαφωτισμού που εδράζονταν στην Αγγλία και τη Σκωτία ενώ ο Ελληνικός Διαφωτισμός προωθήθηκε από την ελληνική επικράτηση στο εμπόριο και την εκπαίδευση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτό επέτρεψε στους Έλληνες εμπόρους να χρηματοδοτήσουν μεγάλο αριθμό νέων Ελλήνων για σπουδές σε πανεπιστήμια της Ιταλίας και των γερμανικών κρατιδίων και εκεί μυήθηκαν στις ιδέες του Διαφωτισμού. Πέρα από την Ευρώπη, όμως, έχουμε επίσης την επανάσταση στην Αϊτή που ξεκίνησε το 1791 και τελείωσε το 1804, δείχνοντας την παγκόσμια εξάπλωση τους, την προσαρμογή τους στα δεδομένα του δουλεμπορίου και το πώς οι ιδέες του Διαφωτισμού «αποτελούσαν μέρος σύνθετων διαπολιτισμικών ροών».
Σε αυτό το σημείο είναι θεμιτό να τονιστεί ότι με αυτόν τον τρόπο διαφαίνεται ότι οι ιδέες του Διαφωτισμού ταξιδεύουν όχι μόνο ειρηνικά μέσα από την τυπογραφία ή δίκτυα εύπορων κοσμοπολίτικων διανοούμενων, διπλωματών και εμπόρων όπως στην περίπτωση του μπαρρεσικού εθνικισμού, αλλά γίνεται και μέσα από συγκρούσεις και πολέμους. Είναι χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Αμερικάνικης και Γαλλικής Επανάστασης στις οποίες, οι ιδέες του Διαφωτισμού επικράτησαν μέσα από αιματηρές μάχες. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση των Ναπολεόντειων Πολέμων, στους οποίους οι ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης εξαπλώνονται μέσα από τις στρατιωτικές κατακτήσεις του Ναπολέοντα και την δημιουργία «αδελφών δημοκρατιών» στην Ευρώπη, στις οποίες οι ιδέες αυτές γίνονται επίσημες κρατικές πολιτικές. Έτσι, ακόμα και στην δύσκολη εποχή της Παλινόρθωσης όπου γίνονται απόπειρες περιορισμού τους, οι ιδέες αυτές συνεχίζουν να ταξιδεύουν σε ποικίλες χώρες και είναι συζητήσιμο πως το πνεύμα τους συνεχίζει να επιβιώνει ακόμη και στην σύγχρονη εποχή. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτός ο τρόπος με τον οποίο, οι ιδέες του Διαφωτισμού ταξιδεύουν σε διαφορετικές εποχές, σε διαφορετικές χώρες και προσαρμόζονται, μετασχηματίζονται στα διαφορετικά κοινωνικά, πολιτισμικά, πολιτικά πλαίσια με σκοπό να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της έκαστης κοινωνίας που τις επιστρατεύει.
Συνοψίζοντας, η περίπτωση των ιδεών του Διαφωτισμού αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της δύναμης που έχει η κινητικότητα των ιδεών να αναδιαμορφώνει κοινωνίες και πολιτικές πραγματικότητες. Είτε μέσω ειρηνικών διαύλων, όπως η εκπαίδευση και το εμπόριο, είτε μέσω βίαιων αναμετρήσεων και επαναστάσεων, οι ιδέες αυτές πέρασαν τα γεωγραφικά και πολιτισμικά τους όρια, προσλαμβάνοντας νέες μορφές και σημασίες. Η μελέτη τους, μας δείχνει πως οι ιδέες όχι μόνο ταξιδεύουν, αλλά και ζουν, αλλάζουν και προσαρμόζονται, αποτελώντας αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας και προόδου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ματάλας, Π. (2021), Κοσμοπολίτες εθνικιστές: Ο Mώρις Μπάρρες και οι ανα τον κόσμο «μαθητές» του, (επιμ. Λυδάκη Ειρήνη), εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Χατζηφώτης, Ι. Μ. (1971), Ο ελληνικός διαφωτισμός : προάγγελος του εικοσιένα, εκδ. Αλκαίος
- Porter, R. (2014), Ο Διαφωτισμος, ( μτφρ. Μπαμιατζόγλου Ξενοφών, επιμ. Μανωλάκης Αλέξανδρος), εκδ. Εκδόσεις Οκτώ
- Conrad, S. (2012), Enlightenment in Global History: A Historiographical Critique. The American Historical Review, doi.org, διαθέσιμο εδω
