Του Ιωάννη Περγαντή,
Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος δεν ήταν ξένος με την έννοια του πολέμου: Εδαφικές διαφορές, φιλοδοξίες στρατιωτών και έριδες μεταξύ των πόλεων οδηγούσαν τις περισσότερες φορές την πολεμική σύγκρουση. Στη πλειονότητά του, όλες σχεδόν οι ελληνικές πόλεις (ιδιαίτερα η Σπάρτη), είχαν θεσμικά οργανώσει το κράτος τους, ώστε ο στρατός και η πολεμική ετοιμότητά τους να είναι εξασφαλισμένα. Η σύγκρουση μεταξύ δυο πόλεων ήταν κάτι το συνηθισμένο, τι γίνεται όμως όταν ολόκληρος ο ελληνικός κόσμος χωρίζεται σε στρατόπεδα και προβαίνει σε έναν εκτεταμένο, κοστοβόρο και σκληρό πόλεμο, ο οποίος έμελλε να αλλάξει τις ισορροπίες μεταξύ των ελληνικών πόλεων-κρατών;
Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, για πολλούς ερευνητές, αποτελεί ο «πρώτος εμφύλιος πόλεμος του Ελληνισμού», χωρίς να έχουν αναγκαστικά άδικο. Ο ελληνικός κόσμος χωρίσθηκε και τάχθηκε πίσω από τις δύο κυρίαρχες οντότητες της εποχής, την Αθήνα και τη Σπαρτή, με την κάθε πλευρά να κάνει ότι περνά από το χέρι της να υποτάξει την άλλη. Μέσα σε σχεδόν 30 χρόνια πολέμου (από το 431 ως το 404 π.Χ.), ο ελληνικός κόσμος βίωσε κτηνωδίες, βαναυσότητες και τις καταστροφές που φέρνει ο πόλεμος, ειδικότερα όταν είναι εμφύλιος. Αν και υπήρχαν ορισμένα κενά στις εχθροπραξίες, με τις συνάψεις συνθηκών ειρήνης, αυτό όχι μόνο δεν έκανε τις πόλεις να αναθεωρήσουν τον πόλεμο, αλλά τις έφερε ακόμη πιο δυνατά στο «παιχνίδι», με πιο μεγάλη δίψα για νίκη και εξολόθρευση του αντιπάλου.
Τι οδήγησε, όμως, τις ελληνικές πόλεις-κράτη σε μια τέτοια εμφύλια διαμάχη; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι τριπλή. Πριν την κήρυξη του πολέμου, προηγήθηκαν 3 σημαντικά επεισόδια, τα οποία διατάραξαν την περίφημη Τριακονταετή Ειρήνη του 446 π.Χ., η οποία είχε ως σκοπό την διασφάλιση της ειρήνης και της ευημερίας στον ελληνικό κόσμο, χωρίς κατακτήσεις και επιβολές.
Το πρώτο από αυτά αποτέλεσε η εμπλοκή των Αθηναίων στην διαμάχη μεταξύ της Κέρκυρας και της Κορίνθου. Η Κέρκυρα, η οποία αποτελούσε μια Κορινθιακή αποικία, μετά από μια διαμάχη με την μητρόπολη της, επικράτησε και σταδιακά άρχιζε να αποκτά μια σχετική αυτονομία. Θέλοντας να το αποτρέψει αυτό, η Κόρινθος άρχισε να επανδρώνει έναν πολυάριθμο στόλο, με σκοπό την ολική κατάληψη του νησιού. Βλέποντας αυτήν την εξέλιξη, η Κέρκυρα αναζήτησε συμμάχους και υπερασπιστές, με την Αθήνα να ανταποκρίνεται στο κάλεσμά της. Στην μετέπειτα ναυμαχία στα Σύβοτα που ακολούθησε (433 π.Χ.), οι αθηναϊκές τριήρεις ενεπλάκησαν από την αρχή της μάχης, πράγμα που καταπατούσε τους όρους της Τριακονταετούς Ειρήνης ως προς την μη εμπλοκή τρίτων σε διμερείς διαμάχες, προκαλώντας την έντονη ένσταση και δυσαρέσκεια στους Κορινθίους, καθώς η βοήθεια των Αθηναίων απέβει καθοριστική και σωτήρια για την Κέρκυρα.
Το δεύτερο αφορά πάλι μια αποικία της Κορίνθου, την Ποτίδαια της Χαλκιδικής. Αν και αποικία της Κορίνθου, η πόλη αποτελούσε μέλος της Συμμαχίας της Δήλου, οπότε υποτελής της Αθήνας. Μετά τις απαιτήσεις των Αθηναίων προς την Ποτίδαια για κατεδάφιση των τειχών, αποστολή ομήρων στην Αθήνα και διακοπή οποιοδήποτε σχέσεων με την Κόρινθο, η Ποτίδαια με την βοήθεια της μητρόπολης της εξεγέρθηκε. Αυτή τη φορά, η Κόρινθος ήταν αυτή που δεν σεβάστηκε τους όρους της ειρήνης, καθώς απέστειλε μυστικά στρατό προς βοήθεια της πόλης, η οποία όμως δεν ήταν αρκετή ώστε να την σώσει.
Τέλος, το ύστατο, και ίσως το πιο σημαντικό επεισόδιο, αποτελεί το περίφημο Μεγαρικό Ψήφισμα του 432 π.Χ. Σύμφωνα με αυτό, η πόλη της Αθήνας θα απαγόρευε στα Μέγαρα οποιαδήποτε εμπορική ή οικονομική σχέση με την αθηναϊκή αγορά αλλά και με όλες τις πόλεις που ανήκαν στην Δηλιακή Συμμαχία. Λόγος αυτού του ψηφίσματος αποτελούσε η καταπάτηση ιερών εδαφών στην Ελευσίνα από τους Μεγαρείς, στα οποία προέβησαν στην καλλιέργεια σοδειών, παραβαίνοντας τους ιερούς κανόνες της Αθήνας. Τα Μέγαρα, όντας μια σχετικά μικρή οικονομία, θα πλήττονταν βαθιά από αυτό το «εμπάργκο» των Αθηναίων, οδηγώντας τους σε μια οικονομική καταστροφή.
Εξαιτίας αυτών των γεγονότων, οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών και μια αποστολή των Αθηναίων συναντήθηκαν στην Σπάρτη το 432 π.Χ., όπου συζητήθηκαν όλα όσα προηγήθηκαν και τι μέτρα θα έπρεπε να παρθούν. Η τελική απόφαση, μετά από πολλές συζητήσεις και διαπραγματεύσεις, ήταν ο πόλεμος, φυσικό επακόλουθο της έντασης και την ολοένα αυξανόμενης κόντρας μεταξύ των δύο πλευρών. Στον μικρό ελλαδικό χώρο, δύο μεγάλες δυνάμεις, Αθήνα και Σπάρτη, δεν «χωρούσαν», οπότε έπρεπε να αναδειχθεί και να επικρατήσει μια. Θα ακολουθούσαν 30 περίπου χρόνια πολέμου και συρράξεων, όπου οι δύο μεγάλες αντίπαλες συμμαχίες, Αθηναϊκή και Πελοποννησιακή, θα προέβαιναν σε έναν «ολοκληρωτικό πόλεμο», με απώτερο σκοπό την απόλυτη επικράτηση.
Οι μάχες και οι συγκρούσεις ήταν πολλές, με το ισοζύγιο του νικητή να ταλαντεύεται από την μια πλευρά στην άλλη συνεχώς. Όμως, το τέλος του πολέμου το 404 π.Χ., ανέδειξε την Σπάρτη και τους συμμάχους της νικητές και κυρίαρχους του ελληνικού κόσμου. Για την εδραίωση της νέας ηγεμονίας της, η Σπάρτη προέβη σε ορισμένα μέτρα. Αρχικά, οι Αθηναίοι κατεδάφισαν τα τείχη τους, κατέλυσαν το ναυτικό και αναγκάστηκαν να αποποιηθούν όλων των υπερπόντιων κτήσεων τους, θέτοντας τέλος στην Δηλιακή-Αθηναϊκή Συμμαχία. Η Σπάρτη οικειοποιήθηκε όλων των παλαιών κτήσεων της Αθήνας, χωρίς να υπάρχει κάποια πρόβλεψη για τους συμμάχους της (Κόρινθος, Θήβα κλπ), το οποίο θα αποβεί μοιραίο τις επόμενες δεκαετίες. Το μεγάλο χρονικό διάστημα των εχθροπραξιών δεν άφησε ανεπηρέαστους ούτε τους χαμένους, αλλά ούτε και τους νικητές. Κατεστραμμένες γαίες, φθορές στις πόλεις και τις υποδομές τους και πιο σημαντικό, η απώλεια πολλών στρατιωτών, οι οποίοι ήταν κυρίως αγρότες ή χειροτέχνες, επηρέασαν βαθιά την οικονομία των πόλεων, εισάγοντας τον ελληνικό κόσμο σε μια περίοδο ύφεσης και οικονομικών δυσκολιών.
Το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου ανέδειξε μια νέα πραγματικότητα: η «αυτοκρατορία» της Αθήνας κατέρρευσε, η Σπάρτη είχε αναδειχθεί ως η κυρίαρχος δύναμη των Ελλήνων και ο ελληνικός κόσμος εισέρχονταν σε μια μεταβατική περίοδο, στην οποία οι συγκρούσεις ήταν πολλαπλές και οι εναλλαγές των ηγεμονιών συνεχείς, με το αύριο να φαντάζει συνεχώς αβέβαιο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- P. Schimitt-Panel (2018), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Αθήνα: εκδ. Gutenberg
- Peloponnesian War, worldhistory.org, διαθέσιμο εδώ
- Peloponnesian War, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
