Toυ Κώστα Κατσούλα,
Ως ένας από τους θεμελιωτές της Δυτικής Λογοτεχνίας, ο Όμηρος έχει πυροδοτήσει, ήδη από την αρχαιότητα, πληθώρα συζητήσεων για την καταγωγή, την ζωή και τα έργα του. Η συζήτηση αυτή είναι γνωστή ως «Ομηρικό ζήτημα» και είναι μια από τις δημοφιλέστερες συζητήσεις μεταξύ των μελετητών της Γεωμετρικής Περιόδου, αλλά και των φίλων της αρχαίας Λογοτεχνίας.
Ήδη, κατά την αρχαιότητα, σημαντικές προσωπικότητες της Ελλάδας προσπάθησαν να απαντήσουν στο πότε και πού γεννήθηκε ο Όμηρος. Αναφορικά με το χρονικό ζήτημα, ο μεν Ερατοσθένης τοποθετούσε την εποχή του Ομήρου έναν αιώνα μετά τον Τρωικό Πόλεμο, σε αντίθεση με τον Θουκυδίδη, που πίστευε πως ο ραψωδός έζησε πολλά χρόνια αργότερα από τα Τρωικά –οι σύγχρονοι μελετητές τείνουν να δικαιώνουν τον δεύτερο. Συγκεκριμένα, το πιθανότερο είναι ο Όμηρος να έζησε και να συνέθεσε τα έργα του στο δεύτερο ήμισυ του όγδοου π.Χ. αιώνα.
Αξιοσημείωτο είναι πως οι υφολογικές διαφορές μεταξύ της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, δίνουν σε μερίδα μελετητών την εντύπωση πως τα δύο κείμενα ανήκουν σε διαφορετικούς ανθρώπους. Ωστόσο, άλλοι αποδίδουν την διαφορά στο ύφος στην διαφορετική ηλικία σύνθεσης του κάθε έπους από τον ραψωδό. Στην Ιλιάδα, η δυναμική περιγραφή των μαχών προδίδει έναν λογοτέχνη ο οποίος βρίσκεται σε νεαρή ηλικία και ο οποίος ενδεχομένως, έχει πολεμήσει και ο ίδιος σε κάποια διένεξη. Αντίθετα, η παρουσίαση των γεγονότων του Τρωικού Πολέμου στην Οδύσσεια γίνεται με έναν πιο ανθρώπινο και «γλυκό» τρόπο, μέσω της μεθόδου του εγκιβωτισμού, ενώ αναδεικνύεται περισσότερο η αξία της ειρήνης, καθώς και της επιστροφής στην πατρίδα, του λεγόμενου Νόστου.
Οι αρχαίοι Έλληνες αποδίδουν στον Όμηρο και άλλα έργα, τα οποία σχετίζονται με τον Τρωικό Πόλεμο, τα Κύπρια Έπη, τα οποία εξιστορούσαν τα γεγονότα του Τρωικού Πολέμου πριν την Ιλιάδα. Ακόμη, σε εκείνον αποδίδεται από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, η κωμωδία του Μαργίτη, η οποία θεωρήθηκε θεμέλιο της ανάπτυξης αυτού του είδους στην Ιωνία. Η μικρασιατική Ιωνία είναι αναμφίβολα η γενέτειρα του Ομήρου, καθώς οι πόλεις της, ήδη από την αρχαιότητα έριζαν για το ποια ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα του. Οι πιθανότερες εκδοχές είναι πως προερχόταν είτε από την Σμύρνη ή από την Χίο. Την πρώτη εκδοχή υποστηρίζει το αρχικό του όνομα, Μελησιγένης, το οποίο υποδηλώνει μάλλον την γέννησή του δίπλα στον Μέλητα ποταμό της Ιωνίας. Το όνομα με το οποίο έμεινε γνωστός, «Όμηρος», υποδεικνύει πως τυφλώθηκε τουλάχιστον σε κάποια φάση της ζωής του, καθώς προέρχεται από την φράση «ο μη ορών» (αυτός που δεν βλέπει).
Η Γεωμετρική εποχή σημαδεύτηκε από την ύπαρξη των ραψωδών, οι οποίοι επί αιώνες υπήρξαν ψυχαγωγοί των πόλεων της αρχαίας Ελλάδας. Οι ραψωδοί απήγγειλαν ρυθμικά ορισμένα έπη, τα οποία είχαν συνθέσει οι ίδιοι ή είχαν ακούσει από άλλους ραψωδούς, και τα οποία είτε απομνημόνευαν δια της μνήμης ή κατέγραφαν. Ο Όμηρος, πιθανόν χρησιμοποιώντας τις διηγήσεις παλαιότερων ραψωδών της Ιωνίας, συνέθεσε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Βασικός θιασώτης της υπόθεσης αυτής ήταν ο Karl Lachmann, ο οποίος υποστήριζε πως η Ιλιάδα ήταν η συνένωση δεκαέξι μικρότερων ασμάτων. Άλλοι μελετητές θεώρησαν πως η Ιλιάδα ήταν ένα έπος αρχικά μικρότερο, το οποίο στην συνέχεια διάφοροι ραψωδοί επέκτειναν, ώστε να φτάσει στην τελική του μορφή. Γνωρίζουμε για τον Όμηρο πως πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του περιπλανώμενος ανά την Ελλάδα ως ραψωδός. Πιθανόν, η ιδιότητά του αυτή να τον βοήθησε, ώστε να ακούσει νέες ιστορίες, τις οποίες ενέταξε στα επόμενα έπη του και ιδίως στην Οδύσσεια, η οποία αναφέρεται σε περιοχές μακριά από την γενέτειρά του. Με βάση τις αρχαίες μαρτυρίες, ο Όμηρος πέθανε στην Ίο πλήρης ημερών.
Αξιοσημείωτη είναι η καταγραφή της γλώσσας, αλλά και του ποιητικού μέτρου, το οποίο χρησιμοποιήθηκε στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Το μέτρο τους ήταν ο δακτυλικός εξάμετρος στίχος, ο στίχος ο οποίος χρησιμοποιήθηκε και στα υπόλοιπα έπη της εποχής, και ο οποίος έδινε την μελωδία στα έπη και τα καθιστούσε διαφορετικά της πεζής απαγγελίας. Η δε γλώσσα, η οποία ονομάζεται και ομηρική, ήταν μια γλώσσα – κράμα της ιωνικής και της αιολικής διαλέκτου, με την πρώτη να υπερισχύει, ενώ υπήρχαν και κάποια κατάλοιπα της Μυκηναϊκής περιόδου. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται, μας κατατοπίζει σε μεγάλο βαθμό τόσο ως προς την περιοχή στην οποία συνετέθη το έπος, όσο και για την περίοδο σύνταξής του. Ιδιαίτερο γνώρισμα των Ομηρικών επών ήταν οι ιδιαίτερα έντονες παρομοιώσεις, οι οποίες πέραν της δραματικής έντασης την οποία προσέθεταν, περιείχαν έντονα το στοιχείο της προοικονομίας, της εσωτερικευμένης πρόβλεψης για την συνέχεια του έργου.
Μέχρι σήμερα, δεν έχει αποδειχθεί η καταγραφή των Ομηρικών Επών από τον ίδιο τον Όμηρο, ή από κάποιο άτομο της εποχής του. Η πρώτη οργανωμένη γραφή τους έγινε από τον Πεισίστρατο, τύραννο της Αθήνας, τον ΣΤ΄ π.Χ. αιώνα, ο οποίος και διέταξε και επέβλεψε την συγκρότησή τους σε κείμενα. Πιστεύεται, πως τα έπη χωρίστηκαν σε ραψωδίες ακόμα αργότερα, από τους Αλεξανδρινούς φιλοσόφους.
Είναι εκπληκτικός ο τρόπος κατά τον οποίο μελετήθηκε το έργο του Ομήρου, ήδη από την αρχαιότητα. Ενώ υπήρξαν κάποιοι μελετητές, οι οποίοι τον θεώρησαν «ασεβή» προς τους θεούς, επικράτησε η άποψη του Θεαγένη του Ρήγιου, ο οποίος έκρινε πως ο Όμηρος αναφερόταν σε πράξεις και γεγονότα των θεών με αλληγορίες. Ήδη κατά την κλασσική περίοδο, τα Ομηρικά Έπη θεωρούνταν αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής παιδείας, καθώς οι διδάσκαλοι μέσω αυτών προσπαθούσαν να διδάξουν στα παιδιά των Ελλήνων τα ιδανικά της ανδρείας και του πολέμου με σεβασμό στους κανόνες (Ιλιάδα), αλλά και την αγάπη προς την οικογένεια και την γενέτειρα (Οδύσσεια).
Τα κείμενα του Ομήρου παρέμειναν ιδιαίτερα δημοφιλή και μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση, καθώς μεταξύ άλλων το σημαντικότερο επικό βιβλίο για την αρχαία Ρώμη αποτελεί συνέχεια της Ιλιάδας (Αινειάδα του Βιργιλίου). Το έργο του μεγάλου ραψωδού μελετήθηκε και από αρκετούς σοφούς και ιερομόναχους κατά τον Μεσαίωνα, μεταφράστηκε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, και υπήρξε ακρογωνιαία λίθος της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Συνεπώς, μπορούμε να ισχυριστούμε πως παρότι, σύμφωνα με τον θρύλο, ο Όμηρος ήταν τυφλός, έδωσε το «φως» της ποίησης σε ολόκληρη την Ελλάδα, και κατ΄ επέκτασιν σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Will Durant (1939), Η παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού – Τόμος Β΄: Η ζωή της Ελλάδας, Νέα Υόρκη: εκδ. Simon & Chuster
- Όμηρος, ο μεγάλος ποιητής, goarch.org, διαθέσιμο εδώ
