Της Ιόλης Εγγλεζάκη,
«Όλη η ζωή του ανθρώπου δεν είναι παρά η διαδικασία γέννησης του εαυτού του. Πράγματι, θα πρέπει να είμαστε πλήρως γεννημένοι όταν πεθάνουμε, αν και είναι η τραγική τύχη των περισσότερων ατόμων να πεθάνουν πριν γεννηθούν». Αυτή η φράση του Έριχ Φρόμ, ψυχολόγου, ψυχαναλυτή, κοινωνιολόγου και στοχαστή, ταυτίζει τη ζωή με μια πορεία προς την κατάκτηση υπαρξιακής ταυτότητας.
Ο Φρόμ, γεννημένος στη Φρανκφούρτη στις 23 Μαρτίου 1900, υπήρξε αληθινό εικόνισμα ενός ακροβάτη μεταξύ επιστημών. Σε πολλά βιβλία του, καταφέρνει να «αρραβωνιάσει» στοιχεία από την ψυχολογία, τη φιλοσοφία, αλλά και την κοινωνιολογία. Από μικρή ηλικία, αναζητούσε τις απαντήσεις στα ερωτήματά του μέσα στις σελίδες του Καρλ Μαξ και του Φρόιντ, του οποίου πολλές θεωρήσεις δεν ενστερνιζόταν, όπως αυτή για το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Το ενδιαφέρον που έτρεφε για την ψυχανάλυση τον οδήγησε στο Βερολίνο, όπου εκπαιδεύτηκε από τον γνωστό ψυχαναλυτή Χανς Σακς.
Ένα από τα πιο γνωστά βιβλία του, «η τέχνη της αγάπης», ξεναγεί τους αναγνώστες σε μια ιδιαίτερη οπτική για τη φύση της αγάπης. Οι πρωτότυπες ιδέες του βιβλίου ακόμη διατηρούν επικαιρότητα και ζωτικότητα, έχοντας τη χάρη να αφυπνίζουν συνειδήσεις έως σήμερα. Για τον Φρόμ, η αγάπη νοείται ως τέχνη, ως κάτι που καλλιεργείται και όπως έλεγε «το να αγαπάς κάποιον δεν είναι μόνο συναίσθημα, είναι απόφαση, κρίση, υπόσχεση». Μέσα σε αυτόν τον προσανατολισμό, η αγάπη δεν έχει μονάχα συναισθηματική υφή, αλλά λαμβάνει μια πιο διευρυμένη μορφή που κυοφορεί έναν βαθμό καθήκοντος, ευθύνης απέναντι στο πρόσωπο του άλλου. Έλεγε «η ανώριμη αγάπη λέει σε αγαπώ επειδή σε χρειάζομαι, η ώριμη αγάπη λέει σε χρειάζομαι επειδή σε αγαπώ». Από αυτήν την επιλογή λέξεων, αναδύεται μια αντίθεση: Η ανώριμη αγάπη έχει χροιά ιδιοτέλειας, έχει ως βάση την ανάγκη, ενώ η ώριμη αγάπη έχει ως βάση την ενδογενή αυθεντικότητα.
Ο Φρόμ έγραφε «Ο σεβασμός προϋποθέτει την απουσία εκμετάλλευσης. Δεν είναι όμως δυνατόν να σέβεσαι έναν άνθρωπο αν δεν τον γνωρίζεις. Η φροντίδα και η ευθύνη θα ήταν τυφλές αν δεν τις οδηγούσε η γνώση. Η γνώση θα ήταν κούφια αν δεν την παρακινούσε το ενδιαφέρον». Ακολουθώντας αυτή τη λογική, η ροή της γνωριμίας περιλαμβάνει ενδιαφέρον, γνώση, φροντίδα, ευθύνη και σεβασμό. Με αυτές τις ζωογόνες παραμέτρους δίνεται στην έννοια της αγάπης σχήμα, χωρίς όμως να αιχμαλωτίζεται εννοιολογικά και να ακρωτηριάζεται η απλότητα της φύσης της.
Ενδιαφέρον ζήτημα που θίγεται από τον Φρόμ στο ίδιο βιβλίο, είναι αυτό της ηθικής απόστασης μεταξύ αγάπης και σαδισμού. Γράφει «ο ανώτερος βαθμός της προσπάθειας να γνωρίσουμε τον άλλον βρίσκεται στην ακρότητα του σαδισμού, στην επιθυμία να κάνουμε κάποιον να υποφέρει, να τον αναγκάσουμε να προδώσει το μυστικό μέσα στον πόνο του. Αυτό φαίνεται και στα παιδιά, το παιδί ξεχωρίζει ένα αντικείμενο και το κομματιάζει με σκοπό να το γνωρίσει. Αυτή η σκληρότητα δείχνει τον πόθο να γνωρίσει το μυστικό των πραγμάτων της ζωής. Ο σαδισμός κινείται από την επιθυμία να γνωρίσω το μυστικό, ωστόσο παραμένω αμαθής όσο και πριν. Κομμάτιασα το άλλο ον, διέλυσα τα μέλη του και το μόνο που πέτυχα ήταν να το καταστρέψω. Η αγάπη είναι ο μόνος τρόπος γνώσης που στο δόσιμο του εαυτού μου, στη γνωριμία με το άλλο άτομο, βλέπω τον εαυτό μου, ανακαλύπτω και τους δυο. Ακόμη κι αν ξέραμε περισσότερα για τον εαυτό μας, ποτέ δε θα φτάναμε στο τέρμα. Πάντα θα παραμέναμε ένα αίνιγμα για τον εαυτό μας, όπως και ο άλλος άνθρωπος θα παρέμενε ένα αίνιγμα για εμάς». Ο σαδισμός και η αγάπη, ενώ έχουν ως κοινή αφετηρία την επιθυμία γνωριμίας, ακολουθούν διαφορετικά πεπρωμένα. Ο σαδισμός είναι θεμελιωμένος στην καταστρεπτικότητα, σε μια απεραντοσύνη φθοράς. Η αγάπη, από την άλλη, έχει μέσα της υγιή εξερεύνηση, όχι μόνο των στοιχείων του άλλου, αλλά και αυτών του εαυτού, που κατακτώνται μέσω ενδογενούς ανασκαφής.
«Ο κίνδυνος του παρελθόντος ήταν ότι οι άνθρωποι έγιναν σκλάβοι. Ο κίνδυνος του μέλλοντος είναι ότι οι άνθρωποι ίσως γίνουν ρομπότ». Ο Φρόμ με αυτή τη διάσημη φράση του, καταφέρνει χρόνια νωρίτερα να φωτογραφίσει το σημερινό κοινωνικό τοπίο, με συνειδήσεις ορφανές από νόημα και παθητικοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, είχε την ευκαιρία να διδάξει σε πολλά Πανεπιστήμια, όπως το Michigan State University, το Columbia, το Yale και το New York University. Πέθανε το 1980, αφήνοντας πίσω τα στοχαστικά ίχνη μιας βαθιά πνευματώδους ζωής, με βιβλία και νοήματα που εκβάλλουν ακόμη στο παρόν, ταξιδεύοντας στο χρόνο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Erich Fromm(1978), Η τέχνη της αγάπης, Ελληνικές Εκδόσεις
- Erich Fromm Biography, fixquotes.com, διαθέσιμο εδώ
- Biography of Social Psychologist Erich Fromm, verywellmind.com, διαθέσιμο εδώ
- Έριχ Φρομ: Όλη η ζωή είναι μία διαδικασία γέννησης του εαυτού. Θα πρέπει να είμαστε πλήρως γεννημένοι όταν πεθάνουμε, psychologynow.gr, διαθέσιμο εδώ
