Της Αναστασίας Χέλη,
Το 2025 η Ελλάδα εισήγαγε νέο νόμο που προβλέπει ελάχιστη ποινή φυλάκισης δύο ετών για όσους έχουν απορριφθεί ως αιτούντες άσυλο και δεν αποχωρούν εθελοντικά. Η ποινή μπορεί να ανασταλεί μόνο σε περίπτωση επαναπατρισμού. Παράλληλα, επιβλήθηκε τρίμηνη αναστολή υποβολής αιτήσεων ασύλου για αφιχθέντες μέσω θαλάσσης από τη Βόρεια Αφρική (π.χ. μέσω Κρήτης). Η προσέγγιση αυτή συγκρούεται με το κράτος δικαίου και τις διεθνείς υποχρεώσεις προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Συνήγορο του Πολίτη, οι αυθαίρετες κρατήσεις αυξήθηκαν κατά 34% μέσα στο 2024, με περιορισμένη νομική υποστήριξη για τους κρατούμενους.
Το νέο πλαίσιο καθιστά ποινικά υπεύθυνους όσους παραμένουν στην Ελλάδα μετά την απόρριψη της αίτησης ασύλου, ενώ παράλληλα επιταχύνει απελάσεις χωρίς ταυτοποίηση. Ειδικά στα προαναχωρησιακά κέντρα, οι συνθήκες κράτησης χαρακτηρίζονται από διεθνείς οργανισμούς ως απάνθρωπες και εξευτελιστικές.
Άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ολλανδία και η Γερμανία, έχουν απορρίψει την ποινικοποίηση της παραμονής αιτούντων άσυλο ως αντισυνταγματική, ενώ το ΕΔΔΑ στην υπόθεση N.D. and N.T. v. Spain έκρινε ότι τα pushbacks παραβιάζουν βασικά δικαιώματα.
Η Απόφαση A.R.E. v. Greece
Στις 7 Ιανουαρίου 2025, το ΕΔΔΑ καταδίκασε την Ελλάδα για συστηματικές επαναπροωθήσεις (πρακτική pushbacks) από τον Έβρο και τα νησιά προς την Τουρκία, παραβιάζοντας τα άρθρα 3, 5 και 13 της ΕΣΔΑ. Στην υπόθεση A.R.E., η αιτούσα Τούρκων υπηκοότητα απελάθηκε βίαια, κρατήθηκε αυθαίρετα και στερήθηκε δικαστικής προστασίας — γεγονός που η Μαρία Παπαμίνα (GCR) δήλωσε: “This is a landmark Judgment… recognition of this illegal practice… vindication for the thousands of victims…”. Η απόφαση αποτελεί ορόσημο καθώς αναγνώρισε ότι η πρακτική pushbacks δεν είναι μεμονωμένη, αλλά κρατική πολιτική. Η έλλειψη διερεύνησης από την ελληνική δικαιοσύνη κρίθηκε ως σοβαρή θεσμική αποτυχία.
Άρθρα όπως εκείνο του “The Guardian” καταδεικνύουν πως ανήλικοι Σουδανέζοι—όπως ο Samuel, 19 ετών—κατηγορούνται για λαθρεμπόριο μετά από εξαναγκασμό (“It was steer or they would kill me”), αντιμετωπίζοντας ποινές έως 15 χρόνια παρά την ανηλικότητα και χωρίς σαφή απόδειξη. Οι νομικοί σχολιάζουν ότι ο νόμος στρέφεται κατά των πιο ευάλωτων, και όχι των πραγματικών δικτύων λαθρεμπορίας .
Η ευρωπαϊκή υπηρεσία συνοριοφυλακής Frontex έχει κατηγορηθεί για συγκάλυψη επαναπροωθήσεων, με χρήση τεχνικών όπως η απενεργοποίηση GPS και η αποτροπή βοήθειας σε φουσκωτά. Το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο εξετάζει επίσημα τη συμμετοχή της υπηρεσίας. Οι επαναπροωθήσεις παραβιάζουν τη θεμελιώδη αρχή του μη επαναπατρισμού (non-refoulement) της Σύμβασης της Γενεύης και του άρθρου 18 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Το ΔΕΕ έχει επανειλημμένως αποφανθεί ότι κάθε απόφαση απομάκρυνσης πρέπει να είναι αιτιολογημένη και να συνοδεύεται από αποτελεσματικό ένδικο μέσο.
Στην ελληνική έννομη τάξη, το Σύνταγμα κατοχυρώνει το δικαίωμα στη δικαστική προστασία (άρθρο 20), την προσωπική ελευθερία (άρθρα 5 και 6) και την απαγόρευση βασανιστηρίων. Η ποινικοποίηση της παραμονής και η άρνηση ασύλου χωρίς αναλογική κρίση προσβάλλεται ο πυρήνας των κατοχυρωμένων αυτών δικαιωμάτων του Συντάγματος.
Για την αντιμετώπιση των σοβαρών θεσμικών και ανθρωπιστικών ζητημάτων που προκύπτουν από την ποινικοποίηση των αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα, απαιτείται ένα πλαίσιο πολιτικών βασισμένο στο κράτος δικαίου και στον σεβασμό των διεθνών υποχρεώσεων της χώρας. Μεταξύ των προτάσεων που διατυπώνονται είναι η υποχρεωτική παρουσία δικηγόρου σε κάθε φάση κράτησης και απέλασης, η δημιουργία ανεξάρτητου μηχανισμού ελέγχου επαναπροωθήσεων με συμμετοχή ανεξάρτητων φορέων και ΜΚΟ, καθώς και η θεσμοθέτηση προγραμμάτων εκπαίδευσης συνοριοφυλάκων σε ζητήματα προσφυγικού και ανθρωπιστικού δικαίου.
Παράλληλα, επιβάλλεται η αναθεώρηση του άρθρου 8 του Ν. 4636/2019 ώστε να διασφαλίζεται η αναλογικότητα και η νομική προστασία, η διαφάνεια στη λειτουργία της Frontex και η ενίσχυση του ελέγχου από τις εθνικές αρχές, όπως και η συστηματική ενημέρωση των αιτούντων για τα θεμελιώδη δικαιώματά τους. Η υιοθέτηση τέτοιων μέτρων είναι κρίσιμη, καθώς η Ελλάδα ακολουθεί σήμερα μια πολιτική «προληπτικής ποινικοποίησης» που μετατρέπει το προσφυγικό από ανθρωπιστικό αίτημα σε ποινικό αδίκημα. Η εμβληματική απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση A.R.E. v. Greece μπορεί να λειτουργήσει ως πιλότος για ευρύτερες νομικές προσφυγές και να αποτελέσει αφετηρία αναθεώρησης πολιτικών που αντιβαίνουν στις αρχές του κράτους δικαίου και στις διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας.
Συνοψίζοντας, η διαχείριση του προσφυγικού δεν μπορεί να εδράζεται στον φόβο, στην τιμωρία και στον αποκλεισμό, αλλά οφείλει να στηρίζεται σε αρχές δικαιοσύνης, διαφάνειας και προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η Ελλάδα, ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του διεθνούς νομικού συστήματος, φέρει ευθύνη όχι μόνο για την ασφάλεια των συνόρων της, αλλά και για τη διατήρηση του νομικού και ηθικού υποδείγματος που υπερασπίζεται τα θεμελιώδη δικαιώματα όλων των ανθρώπων.
«Το μέτρο ενός πολιτισμού είναι το πώς μεταχειρίζεται τους πιο αδύναμους»
Μαχάτμα Γκάντι
Η μεταχείριση των αιτούντων άσυλο αποτελεί, τελικά, καθρέφτη της δημοκρατίας μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ελληνικό Συμβούλιο Για Τους Πρόσφυγες
- A.R.E. v. Greece , ECtHR 7.1.2025 (υπόθεση 15783/21)
