Του Κυριάκου Χατζησάββα,
Ο χρυσός και το ασήμι υπήρξαν αναμφισβήτητα τα ισχυρότερα κίνητρα που οδήγησαν στην κατάκτηση της Αμερικής από τους Ευρωπαίους. Ωστόσο, ήδη από το δεύτερο του ταξίδι, ο Κολόμβος είχε μεταφέρει τα πρώτα ζαχαροκάλαμα από τα Κανάρια Νησιά, τα οποία φύτεψε στη Δομινικανή Δημοκρατία. Προς μεγάλη χαρά των αποικιοκρατών το κλίμα της περιοχής αποδείχτηκε εξαιρετικό για τις φυτείες. Ο λευκός χρυσός, όπως χαρακτηριζόταν, υπήρξε πολύτιμος για τους Ευρωπαίους της εποχής. Η ζάχαρη για τους επόμενους 3 αιώνες, αποτέλεσε το σημαντικότερο αγροτικό εμπόρευμα που εισαγόταν στην Ευρώπη.
Ζαχαροκάλαμα φυτεύτηκαν σε μεγάλες ποσότητες στις θερμές και υγρές παράκτιες περιοχές της βορειοανατολικής Βραζιλίας με τα νησιά της Καραϊβικής (Μπαρμπάντος, Τζαμάικα, Αϊτή, Άγιος Δομίνικος, Γουαδελούπη, Κούβα και Πουέρτο Ρίκο), το Βερακρούζ και τις περουβιανές ακτές να ακολουθούν. Για την καλλιέργεια όλων αυτών των εκτάσεων, χρειαζόταν το ανθρώπινο καύσιμο το οποίο βρήκαν οι αποικιοκράτες στην Αφρική, με λεγεώνες σκλάβων να οδηγούνται στην Αμερικανική Ήπειρο για να προσφέρουν ακατάπαυστη άμισθη εργασία. Η γη του νέου κόσμου καταστράφηκε από το νέο φυτό που είχε ουσιαστικά εισβάλει. Τα δάση υλοτομήθηκαν, η φυσική γονιμότητα του εδάφους σπαταλήθηκε και το συσσωρευμένο χούμο καταστράφηκε. Οι φυτείες οδήγησαν σε μία βραχύχρονη ευημερία των περιοχών του Νέου Κόσμου, την οποία ακολούθησε η οικονομική τους καταστροφή και η καταδυνάστευση, όπως και στην περίπτωση του χρυσού και του ασημιού. Την ίδια ώρα, το εμπόριο της ζάχαρης υπήρξε καθοριστικός παράγοντας της ολοένα αυξανόμενης ανάπτυξης της ολλανδικής, της γαλλικής, της αγγλικής και της αμερικανικής βιομηχανίας.
Η τεράστια ζήτηση του λευκού χρυσού οδήγησε στη δημιουργία των φυτειών, επιχειρήσεων που υποκινούνταν αποκλειστικά από την επιθυμία του ιδιοκτήτη για κέρδος, των οποίων τα προϊόντα τίθονταν προς κατανάλωση του ευρωπαϊκού πληθυσμού. Εσωτερικά, το καθεστώς υπήρξε αυτάρκες, με τις φυτείες να έχουν φεουδαλικά στοιχεία και με το εργατικό προσωπικό να αποτελείται αποκλειστικά από σκλάβους. Έτσι, σε αυτή την ιδιαίτερη κοινωνικοοικονομική μονάδα μπορούν να παρατηρηθούν 3 διαφορετικοί ιστορικοί σταθμοί (ο μερκαντιλισμός, ο φεουδαρχισμός και η δουλεία), όπως υποστηρίζει ο Galeano. Σύντομα, ο ουσιαστικός έλεγχος της δύναμης που παραγόταν από το σύστημα των φυτειών πέρασε στη διεθνή αγορά.
Υποταγμένες σε ξένες ανάγκες και συχνά χρηματοδοτημένες από το εξωτερικό, οι φυτείες των αποικιοκρατών εξελίχθηκαν στα λατιφούντια. Αυτά υπήρξαν εκ των βασικών υπαιτίων για την κατάπνιξη της οικονομικής ανάπτυξης και την φτωχοποίηση ολόκληρων μαζών, οι οποίες οδηγήθηκαν στο περιθώριο. Το λατιφούντιο με τη σειρά του μηχανοποιήθηκε με στόχο τη μεγιστοποίηση των κερδών, με τα φθηνά εργατικά χέρια πλέον να περισσεύουν. Έτσι, δεν απαιτείτο πλέον, η εισαγωγή σκλάβων από την Αφρική ή η εκμετάλλευση των ιθαγενών, με τους εργαζόμενους να λαμβάνουν είτε έναν εξευτελιστικά μικρό μισθό, είτε το δικαίωμα χρήσης ενός μικρού μέρους γης. Το σύστημα αυτό τροφοδοτείτο περαιτέρω από τον πολλαπλασιασμό των μικρών αγροκτημάτων, που προέκυπταν από την ίδια του την επέκταση, αλλά και από τη συνεχή εσωτερική μετανάστευση εργατών οι οποίοι αναζητούσαν τρόπο να βιοποριστούν.
Οι φυτείες και στη συνέχεια τα λατιφούντια ήταν ουσιαστικά δομημένα, ώστε να αποστραγγίσουν την κάθε σπιθαμή φυσικού πλούτου που υπήρχε στην εκάστοτε περιοχή. Η κάθε περιοχή μόλις ενσωματωνόταν στην παγκόσμια αγορά βίωνε ένα δυναμικό κύκλο, ο οποίος πολύ σύντομα ακολουθείτο από την παρακμή, η οποία οφειλόταν στον ανταγωνισμό με υποκατάστατα προϊόντα, την εξάντληση του πρόσφορου εδάφους ή και την ανάπτυξη αντίστοιχων φυτειών σε άλλες περιοχές όπου οι συνθήκες θεωρούνταν ευνοϊκότερες. Η αρχική παραγωγική ώθηση εξασθενούσε με το πέρασμα των χρόνων, με την φτώχεια και την εξαθλίωση να παίρνουν τη θέση της. Η βορειοανατολική Βραζιλία, η οποία γνώρισε πρώτη την οικονομική ανάπτυξη, είναι σήμερα η φτωχότερη περιοχή της χώρας. Στα Μπαρμπάντος και στην Αϊτή οι άνθρωποι προσπαθούν να επιβιώσουν καταδικασμένοι στη φτώχεια ενώ στην Κούβα η ζάχαρη υπήρξε ένα από τα κύρια μέσα κυριαρχίας των ΗΠΑ.
Αυτή δεν είναι, ωστόσο, η ιστορία μόνο της ζάχαρης, αλλά ένα μοτίβο, το οποίο εντοπίζεται γενικότερα στη Λατινική Αμερική. Ίδιες ιστορίες ανιχνεύονται στην περίπτωση του κακάο στην επικράτεια του Καράκας, στην άνοδο και τη πτώση του βαμβακιού στο Μαρανχάο και στις φυτείες καουτσούκ στον Αμαζόνιο. Άλλα παραδείγματα αποτελούν ο καφές, του οποίου η προέλαση άφηνε πίσω ερήμους, αλλά και οι καλλιέργειες φρούτων στη Βραζιλία, την Κολομβία και το Εκουαδόρ. Το κάθε προϊόν ταυτίστηκε με τη μοίρα της εκάστοτε χώρας και του λαού της. Όσο περισσότερο ένα προϊόν γινόταν επιθυμητό στην παγκόσμια αγορά τόσο μεγαλύτερη ήταν η δυστυχία των λαών της Λατινικής Αμερικής από την θυσία των οποίων αυτό παραγόταν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαρία Δαμηλάκου (2015), Ιστορία της Λατινικής Αμερικής: Από το τέλος της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα, εκδ. Αιώρα
- Eduardo Galeano (1973), Open Veins of Latin America: Five Centuries of the Pillage of a Continent, Monthly Review Press
- Mark Burkholder, Lyman Johnson (2012), Colonial Latin America, Oxford University Press
