Της Ευσταθίας Στράντζαλη,
Σε έναν κόσμο που μεταβάλλεται ραγδαία, με νέες γεωπολιτικές απειλές και αστάθεια να κυριαρχούν στην παγκόσμια σκηνή, η ανάγκη για μια συνεκτική και αποτελεσματική αμυντική πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση καθίσταται επιτακτική. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η μεταβαλλόμενη στάση των Ηνωμένων Πολιτειών έναντι της Ευρώπης, αλλά και οι αυξανόμενες απειλές στον κυβερνοχώρο, έχουν αναδείξει τα όρια της παραδοσιακής εξάρτησης από το ΝΑΤΟ και έθεσαν στο προσκήνιο τη συζήτηση για στρατηγική αυτονομία της Ε.Ε. Όμως πόσο εφικτή είναι μια κοινή ευρωπαϊκή άμυνα; Ποια είναι τα εμπόδια, και ποιοι οι γεωπολιτικοί, θεσμικοί και οικονομικοί παράγοντες που καθορίζουν την πορεία της;
Η ιδέα μιας κοινής ευρωπαϊκής αμυντικής πολιτικής δεν είναι νέο φαινόμενο, αλλά ριζώνει ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, όταν, στον απόηχο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, προτάθηκε η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας (EDC) με στόχο τη συγκρότηση ενιαίου στρατού μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Αν και η προσπάθεια αυτή ναυάγησε το 1954, αποτέλεσε την πρώτη σοβαρή απόπειρα για θεσμοθέτηση κοινής άμυνας.
Στις επόμενες δεκαετίες, η ευρωπαϊκή ασφάλεια παρέμεινε κατά κύριο λόγο υπό την ομπρέλα του ΝΑΤΟ και τη στρατιωτική ηγεμονία των ΗΠΑ, μέχρι που οι γεωπολιτικές προκλήσεις της δεκαετίας του 1990, ιδίως οι συγκρούσεις στα Βαλκάνια, κατέδειξαν την ανάγκη για ανεξάρτητες ευρωπαϊκές δυνατότητες επέμβασης. Έκτοτε, με σταδιακά βήματα όπως η δημιουργία της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ), της PESCO το 2017, και η υιοθέτηση της Στρατηγικής Πυξίδας το 2022, η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί να μετατρέψει μια μακρόχρονη ιδέα σε απτή στρατηγική πραγματικότητα.
Η ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική, όπως περιγράφεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει ως στόχο την ενίσχυση της ασφάλειας και της άμυνας των κρατών μελών, την προστασία των ευρωπαϊκών συμφερόντων και την αντιμετώπιση κοινών προκλήσεων. Αυτή η πολιτική περιλαμβάνει διάφορες πτυχές, όπως η κοινή πολιτική ασφάλειας και άμυνας (ΚΠΑΑ), η συνεργασία στην αμυντική βιομηχανία και η ανάπτυξη κοινών αμυντικών δυνατοτήτων. Αν κάτι τέτοιο είναι εφικτό ή αν θα οδηγήσει σε θετικά αποτελέσματα είναι ακόμα ένα ανοιχτό ζήτημα στον Ευρωπαϊκό χώρο.
Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει ένα σύνολο θεσμών και εργαλείων που συνθέτουν το πλαίσιο της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ), χωρίς ωστόσο να αποτελούν ακόμη μια πλήρως ενοποιημένη αμυντική δύναμη. Η Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία (PESCO), που ξεκίνησε το 2017, επιτρέπει στα κράτη-μέλη να συνεργάζονται εθελοντικά σε συγκεκριμένα αμυντικά έργα, ενώ ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Άμυνας (EDA) συντονίζει την ανάπτυξη στρατιωτικών ικανοτήτων και την ενίσχυση της διαλειτουργικότητας.
Παράλληλα, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας (EDF) χρηματοδοτεί κοινές έρευνες και καινοτομία στον τομέα της άμυνας. Η πιο πρόσφατη εξέλιξη είναι η υιοθέτηση της Στρατηγικής Πυξίδας το 2022, η οποία επιχειρεί να χαράξει μια σαφή και ρεαλιστική πορεία για την ασφάλεια της Ε.Ε., θέτοντας ως στόχο τη δημιουργία μιας δύναμης ταχείας αντίδρασης έως το 2025. Αν και οι πρωτοβουλίες αυτές αποτελούν πρόοδο σε σχέση με το παρελθόν, η ευρωπαϊκή άμυνα εξακολουθεί να στηρίζεται κυρίως σε εθνικά στρατεύματα και να εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες, όπως το ΝΑΤΟ, για την πλήρη στρατιωτική της ισχύ.
Παρά τις θεσμικές πρωτοβουλίες και την αυξανόμενη πολιτική πίεση για ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής συνεργασίας, η υλοποίηση μιας ενιαίας αμυντικής πολιτικής παραμένει εξαιρετικά σύνθετη και δύσκολη. Ένα από τα βασικά εμπόδια είναι η έλλειψη κοινής στρατηγικής κουλτούρας μεταξύ των κρατών-μελών, καθώς κάθε χώρα διατηρεί διαφορετικές γεωπολιτικές προτεραιότητες, στρατιωτικές παραδόσεις και αντιλήψεις για την ασφάλεια.
Επιπλέον, από την αρχή κιόλας του οράματος της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης βασικό στοιχείο ήταν η μη εξάρτηση από εξωτερικούς παράγοντες γεγονός που φαίνεται να ταλανίζει την Ευρωπαϊκή Πολιτική. Η ισχυρή εξάρτηση από το ΝΑΤΟ, και κυρίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες, λειτουργεί αποτρεπτικά για πιο φιλόδοξες πρωτοβουλίες, καθώς πολλά κράτη διστάζουν να επενδύσουν σε παράλληλες δομές. Τέλος, οι ανισότητες στην αμυντική ικανότητα μεταξύ των μελών και η απουσία μιας ενιαίας στρατιωτικής διοίκησης προσθέτουν ακόμη περισσότερες δυσκολίες στον επιχειρησιακό συντονισμό.
Σε πολιτικό επίπεδο, η ομοφωνία που απαιτείται για κρίσιμες αποφάσεις καθυστερεί ή παγώνει πρωτοβουλίες, ενώ η έλλειψη ισχυρής δημοκρατικής νομιμοποίησης σε θέματα άμυνας περιορίζει την ευρωπαϊκή δράση.
Παρά τα εμπόδια, το μέλλον της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Πολιτικής διαγράφεται δυναμικό, ιδίως σε ένα περιβάλλον διεθνούς αστάθειας και αυξανόμενων εξωτερικών απειλών. Η ιδέα της «στρατηγικής αυτονομίας» έχει επανέλθει στο προσκήνιο, υποδηλώνοντας την επιθυμία της Ε.Ε. να αποκτήσει τη δυνατότητα να ενεργεί αυτόνομα, όταν απαιτείται, χωρίς απόλυτη εξάρτηση από τρίτους. Σενάρια όπως η δημιουργία ευρωπαϊκής δύναμης ταχείας αντίδρασης, η ενίσχυση της κοινής αμυντικής βιομηχανίας, αλλά και η εμβάθυνση της συνεργασίας μέσω εργαλείων όπως η PESCO και το EDF, δείχνουν τις δυνατότητες για περαιτέρω πρόοδο.
Παράλληλα, η Ε.Ε. θα μπορούσε να αναλάβει πιο ενεργό ρόλο σε διεθνείς αποστολές και ειρηνευτικές πρωτοβουλίες, ενισχύοντας την παγκόσμια παρουσία της ως γεωπολιτικού δρώντα. Ωστόσο, το αν η Ένωση θα κινηθεί αποφασιστικά προς αυτή την κατεύθυνση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την πολιτική βούληση των κρατών-μελών, αλλά και από την ικανότητά τους να ξεπεράσουν τα στενά εθνικά συμφέροντα προς όφελος μιας συλλογικής ευρωπαϊκής στρατηγικής.
Αν η Ευρωπαϊκή Ένωση θέλει να παραμείνει ισχυρός και αυτόνομος γεωπολιτικός δρών, οφείλει να αντιμετωπίσει κατά μέτωπο τις προκλήσεις και να επενδύσει ουσιαστικά στην ασφάλεια των πολιτών της. Σε έναν ασταθή κόσμο, η ενοποίηση στον τομέα της άμυνας δεν αποτελεί πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Άμυνα: πώς η ΕΕ ενισχύει την ασφάλειά της, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, διαθέσιμο εδώ
