Του Γιώργου Μαργαρίτη,
Αντικείμενο του παρόντος άρθρου είναι η ανάλυση του θεσμού της κήρυξης της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας (Σύνταγμα άρθρο 48) ως θεσμός προσωρινής δικτατορίας για τη διασφάλιση της συνταγματικής τάξης και την προάσπιση του δημοκρατικού πολιτεύματος υπό τις προϋποθέσεις που καθιερώνει το άρθρο 48. Αντικείμενο εξέτασης θα είναι τόσο οι λόγοι που οδηγούν στην ενεργοποίηση της έκτακτης αυτής συνταγματικής διάταξης, όσο και η διαδικασία κήρυξης και η αναστολή δικαιωμάτων.
Αρχικά, αποτελεί δυνατότητα της εκτελεστικής εξουσίας. Η ιστορική εμπειρία καταδεικνύει κατάχρηση του θεσμού σε χαλεπούς καιρούς με σκοπό την αντιμετώπιση των πολιτικών αντιπάλων, δεδομένου ότι η εξαιρετική αυτή δυνατότητα της εκτελεστικής εξουσίας επιτρέπει παρεκκλίσεις από το κείμενο του Συντάγματος και δη από τα θεμελιώδη δικαιώματα.
Η ratio legis είναι η προστασία του δημοκρατικού πολιτεύματος από έσωθεν (πχ απόπειρα στάσης) κι έξωθεν (κήρυξη πολέμου κατά της Ελλάδος) κινδύνους. Η διάταξη διαρθρώνεται σε 7 παραγράφους κι είναι ιδιαιτέρως διεξοδική κι αναλυτική. Αυτό σε συνδυασμό με την εξαντλητική εξιστόρηση των λόγων για προσφυγή στο 48, δικαιολογείται από την προσπάθεια του συντακτικού νομοθέτη του 1975 να περιορίσει φαινόμενα κατάχρησης του θεσμού κι αυθαιρεσίας της εκτελεστικής εξουσίας.
Στην παράγραφο πρώτη γίνεται μια περιοριστική αναφορά των λόγων που δικαιολογούν την κήρυξη σε κατάσταση πολιορκίας. Α) πόλεμος Β) επιστράτευση εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή απειλής της εθνικής ασφάλειας και Γ) ένοπλο κίνημα για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Ως «πόλεμος» νοείται εχθρική υφιστάμενη απειλή, που συνίσταται σε βιαιοπραγίες, η οποία απειλή έρχεται από άλλο κράτος. Συνεπώς, με την έννοια του πολέμου νοείται στρατιωτική απειλή κατά της εδαφικής ακεραιότητας και της κυριαρχίας του ελληνικού κράτους. Ανάλογη είναι και η επακολουθήσασα (επιστράτευση εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή απειλής της εθνικής ασφάλειας). Η έννοια αυτή έχει περισσότερο διευρυμένο περιεχόμενο απ’ την έννοια του πολέμου. Κοινό στοιχείο όμως είναι η απειλή βιαιοπραγιών, που εκδηλώνονται ενόπλως κι έχουν γενικευμένο χαρακτήρα (δεν είναι επομένως μεμονωμένη ενέργεια ενός τρομοκράτη ή ακραίου εξτρεμιστή). Τέλος το τρίτο στοιχείο – προϋπόθεση ανάγεται στα εσωτερικά του κράτους. Πρόκειται περί βίαιων εκδηλώσεων πολιτών ή του στρατού (πρόσφατη ιστορική εμπειρία) που γίνονται με εμφανή πρόθεση ανατροπής (ένοπλης) του δημοκρατικού πολιτεύματος. Συνεπώς μια απεργία στρατιωτικών με τανκς μπροστά απ’ τη Βουλή (παράδειγμα 21ης Απριλίου) ή βίαιη στάση μεγάλης μερίδας πληθυσμού που στρέφεται ευθέως κατά της εξουσίας των πολιτειακών οργάνων, της νομιμοποιούμενης απ’ τον λαό (δημοκρατική αρχή) εξουσίας και όλων των άλλων οργάνων που προβλέπονται από το δίκαιο. Δεν αρκεί επομένως μια δυναμική κοινωνική αντίδραση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού, απαιτείται εύλογη και ισχυρή ένδειξη ότι τα πλήθη ή ο στρατός επιθυμούν την ανατροπή του καθεστώτος (πχ βίαιη εξέγερση με όπλα ή στρατιωτικό εξοπλισμό).
Αφού είδαμε τις προϋποθέσεις πάμε στη διαδικασία λήψης της απόφασης. Η απόφαση ανήκει στη Βουλή των Ελλήνων (Σύνταγμα 48, παράγραφος πρώτη) κατόπιν προτάσεως του υπουργικού συμβουλίου (της Κυβερνήσεως). Η ανάθεση της σημαντικής, αλλά κι επικίνδυνης αυτής εξουσίας – δυνατότητας που αναγνωρίζει το σύνταγμα, γίνεται απ’ τον συντακτικό νομοθέτη στη Βουλή σκοπίμως. Τρανή απόδειξη της εμπιστοσύνης του ιστορικού νομοθέτη στο αντιπροσωπευτικό όργανο του λαού. Η ανάθεση στη Βουλή γίνεται διότι αυτό είναι το μόνο όργανο (με εξαίρεση την αποκεντρωμένη Διοίκηση) που απολαμβάνει άμεσα νομιμοποίηση απ’ τον κυρίαρχο λαό μέσω των εκλογών. Εύλογο ερώτημα είναι: τι γίνεται στην περίπτωση που δεν μπορεί λόγω αντικειμενικής αδυναμίας να συγκληθεί το σώμα της Βουλής (πχ διάλυση λόγω εκλογών). Την απάντηση στο ερώτημα αυτό τη δίνει η παράγραφος 2. Μπορεί το υπουργικό συμβούλιο με προεδρικό διάταγμα να λάβει αυτά τα μέτρα (χωρίς δηλαδή σύμπραξη της Βουλής) αλλά απαιτείται η σύγκληση του σώματος και η απάντηση στα μέτρα αυτά να δοθεί το πολύ εντός 15 ημερών (σύνταγμα 48, παράγραφος 2 εδάφιο β). Ακόμη δηλαδή και να έχει λήξει η βουλευτικές περίοδος ή να έχει διαλυθεί προώρως η Βουλή πρέπει τα λοιπά πολιτειακά όργανα (στην προκειμένη ο ΠτΔ και η κυβέρνηση) να εκκινήσουν ταχείες διαδικασίες για συνεδρίαση νέας Βουλής (κατόπιν εκλογών) ώστε αυτή να αποφανθεί για την αναγκαιότητα των μέτρων. Η λήψη της απόφασης απ’ τη Βουλή γίνεται κατόπιν αυξημένης πλειοψηφίας (180 απ’ το σύνολο των 300 βουλευτών) (εκτελεστικός του Συντάγματος νόμος 566/1977). Τούτο γίνεται αφενός για να επιτευχθεί ομόνοια κι ευρύτερη συναίνεση (απαιτούμενη για τον πολιτικό κόσμο εν καιρώ έκτακτων και σοβαρών συνθηκών) κι αφετέρου για να αποτραπεί ένας εγγενής κίνδυνος των κοινοβουλευτικών συστημάτων, αυτός της αυθαιρεσίας της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, η οποία στο πολίτευμά μας ελέγχεται από τον πρωθυπουργό.
Αναφορικά με τη χρονική διάρκεια των μέτρων, το σύνταγμα προβλέπει περίοδο δεκαπέντε ημερών (Σ 48, παράγραφος πρώτη in fine). Η περίοδος αυτή μπορεί να παραταθεί με νέα απόφαση του σώματος (Σ 48 § 3). Η χρήση του χρόνου «παρατείνεται» (ενεστώτας) προσδίδει διάρκεια, γεγονός που αποδεικνύει ότι το πόσες φορές θα ληφθεί αυτή η απόφαση (δηλαδή της παράτασης) θα το κρίνει τελικά η ίδια η Βουλή, με κριτήριο τη σοβαρότητα της έκτακτης κι επείγουσας κατάστασης (επομένως ανά 15 ημέρες επανεξετάζεται το μέτρο, χωρίς απώτατο χρονικό όριο).
Εν συνεχεία, σκόπιμο είναι να αναφερθεί και το περιεχόμενο της «προσωρινής» αυτής δικτατορίας εκ του Συντάγματος. Δηλαδή θα αναφερθούν οι συνέπειες της συγκεκριμένης κοινοβουλευτικής απόφασης.
Πρώτον, από άποψης νομοτεχνικής και διαδικαστικής, δίνεται η δυνατότητα στον πρόεδρο της Δημοκρατίας, ως ανώτατο πολιτειακό παράγοντα, να αντιμετωπίζει τρέχοντα ζήτημα με πράξεις νομοθετικού περιεχομένου (Σ 48 §5, Σ 44§1), δηλαδή χωρίς τη συμμετοχή της Βουλής στη νομοθετική διαδικασία. Τούτο γίνεται προκειμένου οι αποφάσεις να λαμβάνονται γρήγορα κι αποτελεσματικά (μιας και η στρατιωτική πειθαρχία εν καιρώ πολέμου ή η κρατική προσπάθεια καταστολής της εξέγερσης – ανταρσίας, απαιτεί γρήγορες κι εύστοχες λύσεις που να επιφέρουν ουσιαστικά αποτελέσματα, κάτι που η βάσανος της πλειοψηφίας δεν επιτρέπει mutatis mutandis).
Από επόψεως ουσιαστικών συνεπειών, η διαδικασία του 48 του Συντάγματος κατατείνει σε αναστολή πλείστων συνταγματικών δικαιωμάτων. Σε πρώτη φάση προβλέπεται απ’ την ίδια την παράγραφο πρώτη του άρθρου 48, η συγκρότηση «εξαιρετικών» δικαστηρίων (άρα παρέκκλιση από το δικαίωμα στον νόμιμο δικαστή του άρθρου 8). Συνεπώς, δικαστήρια που προβλέπονται (όχι a priori με κανόνες δικαίου) αλλά με πολιτειακές πράξεις κατά τη διάρκεια της «ανώμαλης» αυτής περιόδου, για την ταχεία επίλυση διαφορών και καταστολή κινδύνων.
Επιπρόσθετα στην ίδια παράγραφο, παρατίθεται μια σειρά δικαιωμάτων που μπορούν να ανασταλούν όσο διαρκούν τα έκτακτα μέτρα. Αρχικά αναφέρεται το άρθρο 5 παράγραφος 4 που καθιερώνει το αμυντικό δικαίωμα των ημεδαπών σε ελευθερία κίνησης, εγκατάστασης στη χώρα, καθώς κι είσοδος κι έξοδος απ’ αυτήν. Τούτο συνδέεται και με τον κίνδυνο πολέμου (πχ να εγκαταλείψουν όλοι τη χώρα) αλλά και με την προσπάθεια καταστολής της βίαιης αντιδημοκρατικής στάσης (η κυκλοφορία μπορεί να συνδεθεί με προσπάθεια ανατροπής του καθεστώτος). Ακόμη, το άρθρο 6 που καθιερώνει εγγυήσεις προσωπικής ασφάλειας (habeas corpus, άρα με την κήρυξη πολιορκίας μπορεί το κράτος να προβεί σε αυθαίρετες συλλήψεις ή κρατήσεις). Το άρθρο 8, όπως προανεφέρθη με τα εξαιρετικά δικαστήρια, εξαίρεση απ’ το δικαίωμα στο νόμιμο δικαστή. Εν συνεχεία το άρθρο 9 που προβλέπει δικαίωμα στην ιδιωτική, οικογενειακή ζωή και στο άσυλο της κατοικίας. Επίσης, τα άρθρα 11 και 12 (ελευθερία συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι αντίστοιχα). Το πρώτο συνδέεται αρρήκτως με την ελευθερία κίνησης (ως απόρροια των πολιτικών συγκεντρώσεων). Περιορισμοί προβλέπονται σε ένα ακόμη δικαίωμα συλλογικής δράσης, αυτό της συνδικαλιστικής ελευθερίας (Σ23). Από τα κοινωνικά δικαιώματα χωρούν παρεκκλίσεις αναφορικά με το δικαίωμα στην εργασία (Σ 22).
Κλείνοντας, να σημειωθεί ότι η απόφαση κήρυξης κατάστασης πολιορκίας δεν υπόκειται σε ακυρωτικό έλεγχο απ’ το ΣτΕ διότι αποτελεί κυβερνητική πράξη (ΣτΕ 4575/1985).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αντώνης Παντελής, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δίκαιου, Εκδόσεις Λιβάνης
- Ευάγγελος Βενιζέλος, Μαθήματα Συνταγματικού Δίκαιου, Εκδόσεις Σάκκουλα
-
Βασιλική Χρήστου, Τι σημαίνει κήρυξη της χωράς σε κατάσταση πολιορκίας, syntagmawatch.gr, διαθέσιμο εδώ
