Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η οικονομική επιστήμη, με όλα τα μοντέλα, τις εξισώσεις και τις καμπύλες της, συχνά ξεχνά τον άνθρωπο: όχι απλώς ως φορέα συμφέροντος, αλλά ως ηθικό, πολιτικό και επιθυμητικό ον. Στις καλοκαιρινές διακοπές, εκεί που η σκέψη μπορεί να χαλαρώσει και να στοχαστεί, προτείνω εφτά φιλοσοφικά βιβλία που λειτουργούν ως αντίδοτο στην τεχνοκρατική λογική.
Από τη στωική ιδέα της πόλης μέχρι τη ριζοσπαστική αποδόμηση του υποκειμένου στον Αντι-Οιδίποδα και τα Χίλια Πλατώματα, αυτά τα έργα δεν εξηγούν απλώς το «πώς» της οικονομίας, αλλά θέτουν (και συχνά ανατινάζουν) το ίδιο το «γιατί» της.
Γιατί χωρίς φιλοσοφική θεμελίωση, κάθε πολιτική οικονομία κινδυνεύει να γίνει… στατιστική σπαζοκεφαλιά. Όπως όταν διαπιστώνουμε πως οι επιθέσεις καρχαριών αυξάνονται κάθε φορά που αυξάνονται και οι πωλήσεις παγωτού: τα νούμερα συμφωνούν, αλλά τι σημαίνουν; Χωρίς φιλοσοφία, απλώς μετράμε — δεν καταλαβαίνουμε. Κι αν δεν καταλαβαίνουμε, δεν μπορούμε ούτε να πράξουμε ούτε να νοιαστούμε.
Η φιλοσοφία δεν μας δίνει μόνο απαντήσεις· μας δίνει καλύτερες ερωτήσεις. Και αυτό είναι, ίσως, το πιο ανατρεπτικό της δώρο.
Παναγιώτης Πανταζάκος – Ηθική και Μεταηθική
Ένα απαιτητικό αλλά συναρπαστικό εγχείρημα, το βιβλίο του Πανταζάκου προσφέρει μια διπλή ανάγνωση: από τη μία, την παραδοσιακή ηθική φιλοσοφία, που επιχειρεί να απαντήσει στο «τι είναι καλό και τι κακό», και από την άλλη, τη μεταηθική, δηλαδή την κριτική εξέταση των ηθικών εννοιών και του κύρους των ηθικών κρίσεων. Ο συγγραφέας ερευνά θεμελιώδεις έννοιες όπως η δικαιοσύνη, η ισότητα, το καθήκον, η ευθύνη και ελευθερία, συνομιλώντας με την αρχαιοελληνική σκέψη (κυρίως του Αριστοτέλη και των Στωικών), αλλά και με σύγχρονους στοχαστές όπως ο John Rawls. Το έργο, αν και δεν είναι οικονομικό με την τεχνική έννοια, προσφέρει εννοιολογικά εργαλεία κρίσιμα για την ανάλυση της οικονομικής ζωής υπό το πρίσμα της φιλοσοφίας.
Για παράδειγμα, η έννοια της δικαιοσύνης παρουσιάζεται τόσο από τη σκοπιά της αντιπεπονθότος δικαιοσύνης του Αριστοτέλη —που αποσκοπεί στην αποκατάσταση της ζημιάς στο κοινωνικό σώμα μέσω της δίκαιης διαχείρισης των κοινών— όσο και από τη σκοπιά της δικαιοσύνης ως μερικής συμμόρφωσης του Rawls, ο οποίος δέχεται τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες μόνο εφόσον αποβαίνουν προς όφελος όλων και οι σχετικές ευκαιρίες είναι ανοιχτές σε όλους. Το βιβλίο αποτελεί πολύτιμο ανάγνωσμα για όσους επιθυμούν να σκεφτούν την οικονομία όχι ως τεχνικό εργαλείο αλλά ως σύστημα ηθικών επιλογών και αξιακών προσανατολισμών.
Για όσους και όσες θέλουν να αποκτήσουν μια σφαιρική πρώτη επαφή με τις βασικές έννοιες της ηθικής φιλοσοφίας, προτείνω ανεπιφύλακτα το δωρεάν διαδικτυακό μάθημα του Καθηγητή Στέλιου Βιρβιδάκη στο Mathesis (περισσότερα για το Mathesis εδώ), με τίτλο:
Αναζητώντας το σωστό: Εισαγωγή στην Ηθική Φιλοσοφία (εδώ)
Malcolm Schofield – Η Στωική Ιδέα της Πόλης
Μια μελέτη για το πώς οι πρώιμοι Στωικοί στοχάστηκαν πάνω στην ιδέα του πολιτικού συστήματος υπό το φως του φυσικού νόμου και της οικουμενικής ηθικής. Ο Schofield εξετάζει πηγές και αποσπάσματα από τη χαμένη Πολιτεία του Ζήνωνα —ιδρυτή της Στωικής Σχολής— η οποία δεν βασίζεται σε θεσμούς ή συμφωνίες, αλλά σε μια κοινότητα σοφών που ζουν σύμφωνα με τη φύση και τη λογική. Η «πόλις» που οραματίζονται οι Στωικοί είναι μια κοσμοπολιτεία, όπου η πολιτική ενότητα δεν εδράζεται στο δίκαιο των κρατών, αλλά στην κοινή λογική και ηθική φύση όλων των ανθρώπων. Ο Χρυσίππος μετασχηματίζει την έννοια αυτή, παρουσιάζοντας ένα μοντέλο όπου η ανθρώπινη κοινωνία αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης κοσμικής τάξης, που διέπεται από τον λόγο και τον φυσικό νόμο.
Το βιβλίο αποκαλύπτει πώς οι στοχασμοί αυτοί προαναγγέλλουν τη μετατόπιση από την πολιτική κοινότητα της πόλης-κράτους στη φιλοσοφική ιδέα της ηθικής τάξης του σύμπαντος — μια σκέψη που επανέρχεται στη σύγχρονη οικονομική ηθική, ιδιαίτερα όταν τίθενται ερωτήματα για την παγκοσμιοποίηση, το διεθνές δίκαιο και την καθολικότητα των δικαιωμάτων.
Εισαγωγή στη Φιλοσοφία του Ντελέζ
Η τρίτη πρόταση αποτελείται από μια σειρά βιβλίων, με στόχο την κατανόηση της σκέψης του Ζιλ Ντελέζ. Πρώτο σταθμός το έργο «Εισαγωγή στον Ντελέζ» του Todd May, ένα σαφές και κατατοπιστικό βιβλίο που προσφέρει το πρώτο θεωρητικό πλαίσιο: παρουσιάζει τον Ντελέζ όχι ως αινιγματικό μεταμοντέρνο στοχαστή, αλλά ως φιλόσοφο της διαφοράς, του γίγνεσθαι, της επιθυμίας και της παραγωγής.
Επόμενος σταθμός, το έργο του Daniel Smith, με τίτλο «Μια ζωή καθαρής ευμένειας», το οποίο εμβαθύνει στην ντελεζιανή αντίληψη της ζωής και της εμπειρίας μέσα από μια κατανόηση της καθαρής δυνατότητας, του εικονικού, και της μεταφυσικής της ενικότητας.
Ακολουθεί, το «Διάλογοι» των Ντελέζ και Κλερ Παρνέ, όπου η σκέψη του Ντελέζ γίνεται πιο προσβάσιμη, δίνοντας τη δυνατότητα να κατανοήσουμε πώς οι έννοιές του όπως η πολλαπλότητα, οι ροές, οι γραμμές φυγής, το δίχως όργανα σώμα, ξεφεύγουν από την ακαδημαϊκή αυστηρότητα και εγγράφονται στο καθημερινό, το πολιτικό και το συλλογικό.
Μέσα από αυτήν την εισαγωγή, καθίσταται αδύνατο να αγνοηθούν οι φιλοσοφικές επιρροές του Ντελέζ: Σπινόζα, Μπερξόν, Νίτσε. Ο πρώτος του δίνει την έννοια της ενικότητας και της αιτίας που είναι χαρά, ο δεύτερος τη ρευστότητα του χρόνου και της διαίσθησης ως γνώσης, και ο τρίτος το πάθος για την ανατροπή, την αιώνια επιστροφή του γίγνεσθαι και τον αναστοχασμό πάνω στην επιθυμία ως δύναμη δημιουργίας και καταστροφής.
Όλα αυτά οδηγούν στο τελικό σταθμό, το εμβληματικό έργο του Ντελέζ με τον Γκατταρί, «Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια – Αντι-Οιδίπους», ένα βιβλίο-καταιγίδα, που εορτάστηκε πρόσφατα στα 50 του χρόνια από το Κενό Δίκτυο και το Underground Resistance Festival (περισσότερα εδώ). Το έργο αυτό είναι ένα ριζοσπαστικό κείμενο που γράφτηκε στον απόηχο του γαλλικού Μάη του ’68 και αποτελεί μια οξεία κριτική στην ψυχανάλυση – κυρίως στην έννοια του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι το οιδιπόδειο εγκλωβίζει το άτομο στο στενό πλαίσιο της οικογένειας, παρουσιάζει τη σεξουαλικότητα ως απειλή ή ντροπή και αφοπλίζει το ασυνείδητο από τη ριζοσπαστική του δύναμη.
Αντίθετα, προτείνουν μια νέα κατανόηση του ασυνείδητου ως εργοστάσιο επιθυμίας – μια παραγωγική δύναμη που δεν περιορίζεται στην οικογένεια, αλλά επενδύει σε ολόκληρο το κοινωνικό και ιστορικό πεδίο. Η επιθυμία, λένε, δεν είναι κάτι προσωπικό ή ατομικό: είναι πολιτική, κοινωνική, δημιουργική και μπορεί να ανατρέψει κατεστημένες μορφές εξουσίας και παραγωγής. Στο καπιταλιστικό σύστημα, η επιθυμία καταπιέζεται ακριβώς γιατί είναι αντι-ορθολογική δύναμη που απειλεί να αποσυνθέσει την «τάξη». Η σχιζοανάλυση, η εναλλακτική που προτείνουν, έχει σκοπό να χαρτογραφήσει πώς αλληλεπιδρούν η επιθυμία και η κοινωνική καταστολή – και πώς μπορούμε να απελευθερώσουμε τη δημιουργική τους δυνατότητα. Το κεντρικό πολιτικό ερώτημα είναι: Γιατί οι άνθρωποι συχνά επιλέγουν τη σκλαβιά τους σαν να είναι λύτρωση; Μια ερώτηση που, κατά τους συγγραφείς, απαντιέται μόνο αν κατανοήσουμε τη βαθιά σχέση μεταξύ επιθυμίας και εξουσίας.
Αν κάποιος/α ενδιαφέρεται, στο YouTube υπάρχει διαθέσιμο (εδώ) το σεμινάριο της ομάδας σπουδών Deleuze Guattari όπου ασχοληθούνται με το βιβλίο των Deleuze και Guattari «Ο Αντι-Οιδίπους».
Αυτό το συγκλονιστικό εγχείρημα του Ντελέζ και του Γκουατταρί με τον Αντι-Οιδίποδα ήταν μόνο η αρχή. Για να διαμορφώσουν ένα πλήρες θεωρητικό μανιφέστο, προχώρησαν στο πιο φιλόδοξο έργο τους, τα Χίλια Πλατώματα – έναν τόμο που, αν και ο τίτλος έχει καθιερωθεί έτσι, θα απέδιδε ίσως πιο εύστοχα το νόημά του αν μεταφραζόταν ως Χίλια Επίπεδα, μια επιλογή πιο ακριβής αλλά και πιο ηχητικά εύηχη.
Πρόκειται για ένα από τα πιο απαιτητικά θεωρητικά κείμενα του 20ού αιώνα – ένα έργο που δεν επιδιώκει να εδραιώσει θεωρητικές βεβαιότητες αλλά αντίθετα τις ξηλώνει μία προς μία. Κάθε λέξη, κάθε σχήμα που χρησιμοποιούν λειτουργεί για να αποσταθεροποιήσει το εννοιολογικό έδαφος, να το «απεδαφικοποιήσει», όπως λένε οι ίδιοι – δηλαδή να το αποκόψει από σταθερά σημεία αναφοράς και να το καταστήσει ρευστό, κινούμενο, σε διαρκή μετάβαση.
Οι Ντελέζ και Γκουαταρί δεν προσφέρουν μια θεωρία με αρχή, μέση και τέλος. Αντιθέτως, μας καλούν να επανασυνδέσουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο με νέους τρόπους, να διανοίξουμε νέες δυνατότητες για σκέψη, αφήγηση και δράση. Όπως γράφουν χαρακτηριστικά, ο άνθρωπος μετατρέπεται σε «γραμμή» – χωρίς ταυτότητα, χωρίς Εγώ, χωρίς εσωτερικά μυστικά. Γίνεται ικανός για έναν μη εγωκεντρικό έρωτα, για μια ολοκληρωτική ρήξη με το παλιό υποκείμενο. Αυτός είναι ο ορίζοντας της απόλυτης απεδαφικοποίησης: ένα βέλος που διασχίζει το κενό, απορρίπτοντας κάθε σταθερότητα για να γίνει «όπως όλος ο κόσμος – αλλά με τον τρόπο που κανείς δεν μπορεί να γίνει όπως όλος ο κόσμος».
Ο Αντι-Οιδίποδας και τα Χίλια Πλατώματα μπορούν να ανοίξουν νέες προοπτικές για την πολιτική οικονομία και την οικονομική επιστήμη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Ζιλ Ντελέζ (1925-1995) : Επιθυμία και Ανατροπή, Aigina Light, διαθέσιμο εδώ
