Της Ζαμπέτας Παπασταύρου,
Η Συνθήκη της Λισαβόνας, η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1η Δεκεμβρίου 2009, σηματοδότησε καμπή στη θεσμική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ΕΕ. Με την αναγνώριση του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (εφεξής «Χάρτης») ως νομικά δεσμευτικού κειμένου και την ενίσχυση του ρόλου του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ), η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων ενισχύθηκε ουσιαστικά, αποκτώντας σαφές θεσμικό και νομικό έρεισμα στο ενωσιακό δίκαιο. Πριν από τη Λισαβόνα, η ΕΕ είχε περιορισμένη αρμοδιότητα σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων· με την τυπική αναβάθμιση του Χάρτη, διασφαλίζεται πλέον η ενσωμάτωση των δικαιωμάτων αυτών σε όλες τις πτυχές του ενωσιακού δικαίου.
Η πλέον καθοριστική καινοτομία συνίσταται στη νομική δεσμευτικότητα του Χάρτη (άρθρο 6 παρ. 1 ΣΕΕ), ο οποίος διαθέτει την ίδια νομική ισχύ με τις Συνθήκες. Παρότι είχε ήδη εγκριθεί το 2000, ο Χάρτης απέκτησε πλήρη νομική ισχύ μόλις το 2009. Έκτοτε, λειτουργεί ως εργαλείο ερμηνείας και ελέγχου για τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και τα εθνικά δικαστήρια, όταν εφαρμόζουν το ενωσιακό δίκαιο. Όπως τονίζει ο Lenaerts (2012), η επιρροή του Χάρτη είναι διπλή: αφενός λειτουργεί ως φίλτρο συμβατότητας των ενωσιακών πράξεων με τα δικαιώματα, αφετέρου ενισχύει την ευθύνη των κρατών-μελών όταν δρουν εντός πεδίου εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου.
Η προστασία που παρέχει ο Χάρτης υπόκειται σε περιορισμούς, οι οποίοι, βάσει του άρθρου 52, πρέπει να προβλέπονται από τον νόμο, να σέβονται την ουσία των δικαιωμάτων και να ανταποκρίνονται στην αρχή της αναλογικότητας. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τη νομολογία του ΔΕΕ, όπως στην υπόθεση Schmidberger (C-112/00), όπου το δικαστήριο δέχθηκε ότι η ελευθερία έκφρασης πολιτών, σε συγκεκριμένες περιστάσεις, δύναται να υπερισχύσει της ελευθερίας κυκλοφορίας αγαθών, εφόσον τηρείται η αναλογικότητα. Αυτή η λειτουργική εξισορρόπηση αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της ενωσιακής προσέγγισης.
Η Συνθήκη της Λισαβόνας ενίσχυσε τη νομική θεμελίωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων με την πρόβλεψη τριπλής πηγής μέσω του άρθρου 6 ΣΕΕ: (α) τον ίδιο τον Χάρτη, (β) την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), και (γ) τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών-μελών. Η νομολογία του ΔΕΕ στηρίζει αυτό το πλαίσιο. Στην υπόθεση Kadi (C-402/05 P), το ΔΕΕ ακύρωσε ενωσιακό κανονισμό που ενσωμάτωνε κυρώσεις του ΟΗΕ, με το σκεπτικό ότι η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων εντός της ΕΕ δεν μπορεί να υποβαθμιστεί ακόμη και λόγω υποχρεώσεων διεθνούς δικαίου. Το δικαστήριο διατήρησε την αυτονομία του ενωσιακού νομικού συστήματος, αναδεικνύοντας ότι η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων αποτελεί «σκληρό πυρήνα» του ενωσιακού συνταγματισμού.
Το ΔΕΕ έχει καταστεί βασικός φορέας ερμηνείας του Χάρτη και καθορισμού της πρακτικής του εφαρμογής. Στην απόφαση Digital Rights Ireland (C-293/12 και C-594/12), το Δικαστήριο ακύρωσε την Οδηγία 2006/24/ΕΚ για τη διατήρηση δεδομένων, κρίνοντας ότι παραβίαζε τα άρθρα 7 και 8 του Χάρτη. Η απόφαση αυτή σηματοδοτεί ενίσχυση της προστασίας της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων στο ενωσιακό περιβάλλον. Παρομοίως, στην Åkerberg Fransson (C-617/10), το ΔΕΕ έκρινε ότι ο Χάρτης εφαρμόζεται όποτε τα κράτη-μέλη υλοποιούν ενωσιακό δίκαιο, εδραιώνοντας την κάθετη δεσμευτικότητα του Χάρτη ακόμη και στην εσωτερική έννομη τάξη των κρατών.
Ιδιαίτερη σημασία έχει το ζήτημα της προσχώρησης της ΕΕ στην ΕΣΔΑ, το οποίο προβλέπεται στο άρθρο 6 παρ. 2 ΣΕΕ. Η προσχώρηση αποσκοπεί στην ενίσχυση της εξωτερικής λογοδοσίας της ΕΕ έναντι του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ωστόσο, η αρνητική Γνώμη 2/13 του ΔΕΕ ανέστειλε τη διαδικασία, με το αιτιολογικό ότι η συμφωνία προσχώρησης έθιγε την αυτονομία του ενωσιακού δικαίου και το ρόλο του ΔΕΕ ως τελικού εγγυητή. Η απόφαση αυτή προκάλεσε έντονο διάλογο στη θεωρία (Craig & de Búrca, 2021), καθώς αντανακλά τη θεσμική επιφύλαξη του ΔΕΕ απέναντι σε εξωτερικούς μηχανισμούς ελέγχου, έστω και για την ενίσχυση των θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Η μεταρρύθμιση του ενωσιακού καθεστώτος ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν περιορίζεται μόνο σε θεσμικό επίπεδο αλλά συνδέεται και με τις πολιτικές εξελίξεις, όπως η άνοδος του ψηφιακού κράτους, η μεταναστευτική κρίση και η απειλή της αποδιάρθρωσης του κράτους δικαίου σε ορισμένα κράτη-μέλη. Οι εξελίξεις αυτές καθιστούν επιτακτική την ανάγκη ενεργοποίησης του Χάρτη και της νομολογίας του ΔΕΕ, ώστε να διασφαλίζεται η ουσιαστική και όχι απλώς τυπική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Συνοψίζοντας, η Συνθήκη της Λισαβόνας σηματοδότησε ουσιαστική πρόοδο στον τομέα των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ΕΕ. Η αναγνώριση του Χάρτη ως νομικά δεσμευτικού, η ενίσχυση της νομολογίας του ΔΕΕ και η αναγνώριση του ρόλου της ΕΣΔΑ και των συνταγματικών παραδόσεων των κρατών-μελών συγκροτούν ένα πλουραλιστικό και πολυεπίπεδο σύστημα προστασίας. Παρά τα εναπομένοντα θεσμικά ελλείμματα, το ενωσιακό δίκαιο έχει εξελιχθεί σε ένα δυναμικό πεδίο σύγκλισης των δικαιωμάτων, θεμελιώνοντας την ιδιότητα του πολίτη της ΕΕ όχι μόνο ως οικονομικού αλλά και ως πολιτικού και αξιακού υποκειμένου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
European Union, Charter of Fundamental Rights of the European Union, Official Journal of the European Union, C 326/391, eur-lex.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
-
Lenaerts, K. (2012). Exploring the Limits of the EU Charter of Fundamental Rights. European Constitutional Law Review
