Tης Μαριλίνας Πολυνού,
Τα ατομικά δικαιώματα συνιστούν αναπόσπαστο μέρος της έννομης τάξης και θεμελιώδη έκφραση της αξίας του ανθρώπου στο σύγχρονο κράτος δικαίου. Κατοχυρώνονται συνταγματικά για να προστατεύσουν την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και την αυτοδιάθεση του ατόμου απέναντι σε κάθε αυθαίρετη επέμβαση της κρατικής εξουσίας. Στο πλαίσιο του συνταγματικού κράτους δικαίου, τα δικαιώματα αυτά δεν είναι απλές διακηρύξεις, αλλά δεσμευτικοί κανόνες που περιορίζουν την κρατική παρέμβαση και διασφαλίζουν τη συμμετοχή του πολίτη στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Ένα από τα πιο βασικά δικαιώματα, λοιπόν, που απολαμβάνει συνταγματικής προστασίας, είναι η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και συμμετοχής στη ζωή της χώρας.
Η διάταξη του άρθρου 5 παράγραφος 1 είναι η πρώτη από όσες κατοχυρώνει την προσωπική ελευθερία με την ευρεία έννοια (άρθρα 5, 6, 7, 9 και 19 Συντάγματος). Ειδικότερα: «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». Η έννοια της προσωπικότητας, όπως ορίζεται εδώ, είναι ευρύτερη από τη νομική προσωπικότητα, δηλαδή την ικανότητα να είναι κανείς υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 4. Με βάση το άρθρο 5 η προσωπικότητα του ανθρώπου συντίθεται από τη σωματική, ψυχική, πνευματική, ηθική και κοινωνική υπόστασή του από την οποία απορρέουν επιμέρους δικαιώματα για την προστασία αγαθών που συνυφαίνονται με την προσωπικότητά του, όπως είναι η ζωή, η σωματική ακεραιότητα, η υγεία και η τιμή. Επίσης, η προσωπικότητα έχει μια σειρά από επιμέρους εκφάνσεις και εκδηλώσεις. Μερικές από αυτές είναι: η οικονομική ελευθερία, η επαγγελματική ελευθερία, η σεξουαλική ελευθερία, η ελευθερία του να παρουσιάζεσαι στους άλλους όπως θέλεις. Φορείς του δικαιώματος της ελευθερίας της προσωπικότητας, είναι «ο καθένας».
Από το Σύνταγμα προκύπτει ότι το άτομο δεν έχει μόνο το δικαίωμα να διατηρεί και να ασκεί τις εκφάνσεις της προσωπικότητάς του, αλλά και να την καλλιεργεί ελεύθερα σε κάθε πεδίο της δημόσιας ζωής—κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό. Αυτό συνεπάγεται τόσο την υποχρέωση του κράτους να μην παρεμβαίνει περιοριστικά (αρνητική υποχρέωση), όσο και την ευθύνη του να εξασφαλίζει τις αναγκαίες προϋποθέσεις και υποδομές για την ανάπτυξη της προσωπικότητας (θετική υποχρέωση).
Το δικαίωμα στην ανάπτυξη της προσωπικότητας, όμως, δεν είναι απόλυτο αλλά υπόκειται σε συγκεκριμένους περιορισμούς. Πρώτον, δεν μπορεί να ασκείται σε βάρος των δικαιωμάτων των άλλων, καθώς η κοινωνική συμβίωση προϋποθέτει τον αμοιβαίο σεβασμό των ελευθεριών όλων των πολιτών. Δεύτερον, η άσκησή του πρέπει να συμμορφώνεται με το Σύνταγμα, τόσο ως προς τις επιμέρους διατάξεις του όσο και ως προς τις θεμελιώδεις αρχές του, όπως η αρχή της αναλογικότητας. Τρίτον, δεν επιτρέπεται να παραβιάζει τα χρηστά ήθη, τα οποία λειτουργούν ως γενική νομική ρήτρα και προσδιορίζονται με βάση τις εκάστοτε κοινωνικές αντιλήψεις και διεθνείς εξελίξεις, ώστε να αποκλείεται η προστασία συμπεριφορών που θεωρούνται απαράδεκτες από την έννομη τάξη. Όσον αφορά την αρχή της αναλογικότητας, αυτή λειτουργεί ως εγγύηση συνταγματικής νομιμότητας και ισορροπίας. Η αρχή αυτή επιβάλλει ο κάθε περιορισμός του δικαιώματος να είναι πρόσφορος για την επίτευξη θεμιτού σκοπού, αναγκαίος, δηλαδή χωρίς ηπιότερο μέσο, και τελικά ανάλογος προς το επιδιωκόμενο δημόσιο συμφέρον (stricto senso αναλογικότητα). Έτσι, κάθε κρατική παρέμβαση στην προσωπική σφαίρα του ατόμου κρίνεται όχι μόνο ως προς τη νομιμότητα, αλλά και ως προς το μέτρο της, διασφαλίζοντας ότι η προστασία της προσωπικότητας δε θίγει αδικαιολόγητα άλλες συνταγματικές αξίες.
Για να γίνει κατανοητός ο παραπάνω σύνδεσμος μεταξύ του δικαιώματος της προσωπικότητας και της αρχής της αναλογικότητας, ας δούμε ένα παράδειγμα. Ας υποθέσουμε πως προκηρύσσεται με δημόσια προκήρυξη διαγωνισμός για την πρόσληψη ειδικών φρουρών. Σε έναν τυπικό νόμο αναφέρονται αντικειμενικά κριτήρια-προσόντα, τα οποία δεν είναι αποκλειστικά, αφού με υπουργική απόφαση μπορούν να τεθούν και επιπλέον κριτήρια και προσόντα για την πρόσληψη κάποιου ως ειδικού φρουρού. Μεταξύ άλλων κριτηρίων, η Υπουργική Απόφαση όριζε ότι οι ειδικοί φρουροί δε θα πρέπει να φέρουν τατουάζ, δηλαδή να μην υπάρχει δερματοστιξία στο σώμα τους. Βάσει της αρχής της αναλογικότητας, το Συμβούλιο της Επικρατείας ερμήνευσε τις σχετικές διατάξεις κατά τρόπο σύμφωνο με το Σύνταγμα και έκρινε ότι ο εν λόγω περιορισμός είναι συνταγματικός αλλά με κάποιες προϋποθέσεις.
Συγκεκριμένα, επισήμανε ότι η συνταγματική ερμηνεία δε συνεπάγεται απόλυτη απαγόρευση, αλλά επιτρέπει: πρώτον, τον περιορισμό της ύπαρξης τατουάζ σε εμφανή σημεία, και δεύτερον, τον περιορισμό τατουάζ με περιεχόμενο που δε συνάδει με τη θέση του ειδικού φρουρού. Επομένως, η αξιολόγηση γίνεται κατά περίπτωση (ad hoc), και αποκλεισμός από την πρόσληψη είναι δυνατός μόνο εφόσον συντρέχουν σωρευτικά οι δύο αυτές προϋποθέσεις, βάσει των οποίων ερμηνεύονται οι σχετικές διατάξεις. Διαφορετικά οδηγούμαστε σε παραβίαση ως προς το δικαίωμα της προσωπικότητας που συνδέεται με την ελευθερία του να παρουσιάζεσαι στους άλλους όπως θέλεις.
Συμπερασματικά, το δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας αποτελεί θεμέλιο της συνταγματικής τάξης, ωστόσο δεν είναι απεριόριστο. Η αρχή της αναλογικότητας λειτουργεί ως μηχανισμός εξισορρόπησης μεταξύ της ατομικής ελευθερίας και των αναγκών του δημοσίου συμφέροντος, επιτρέποντας τη θέσπιση περιορισμών μόνο όταν αυτοί είναι πρόσφοροι, αναγκαίοι και ανάλογοι προς τον επιδιωκόμενο σκοπό. Ο συνδυασμός των δύο αυτών αρχών διασφαλίζει ότι το άτομο μπορεί να εκφράζει ελεύθερα την προσωπικότητά του, χωρίς όμως να υπονομεύει την ομαλή κοινωνική συμβίωση και τη λειτουργία της έννομης τάξης. Πρόκειται για μια διαρκή ισορροπία, που αποτελεί πυρήνα κάθε έννομου κράτους δικαίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Κώστας Χρυσόγονος, Σπύρος Βλαχόπουλος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2017
-
Τι σημαίνει ότι μπορώ να αναπτύξω ελεύθερα την προσωπικότητά μου;, Syntagma watch, διαθέσιμο εδώ
