Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Η δεκαετία του 1860 στην Ελλάδα χαρακτηρίστηκε από έντονες πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις, οι οποίες κορυφώθηκαν με την εκθρόνιση του βασιλιά Όθωνα το 1862 και τη μετάβαση σε ένα νέο πολιτειακό καθεστώς. Στο μεταβατικό αυτό πλαίσιο, εκδηλώθηκε η εμφύλια σύγκρουση μεταξύ των πολιτικών παρατάξεων των «Ορεινών» και των «Πεδινών», με αποκορύφωμα τις αιματηρές συγκρούσεις του Ιουνίου 1863 στην Αθήνα και σε άλλες περιοχές. Η σύγκρουση αυτή υπερέβαινε τα όρια μιας απλής διαμάχης για την εξουσία, αναδεικνύοντας τις βαθιές τομές στην ελληνική κοινωνία της εποχής –τομές πολιτικές, ταξικές και τοπικιστικές.
Από την άνοδό του στον θρόνο το 1832, ο βασιλιάς Όθωνας αντιμετώπισε σοβαρές δυσχέρειες. Η βαυαρική του καταγωγή, οι εκτεταμένοι διορισμοί ξένων αξιωματούχων, η καθυστέρηση στην παραχώρηση συντάγματος και η ατελέσφορη οικονομική διαχείριση συνέβαλαν στη σταδιακή αποξένωσή του από ευρύτατα κοινωνικά στρώματα. Η Συνταγματική Μεταρρύθμιση του 1843, κατόπιν λαϊκής πίεσης, δεν στάθηκε ικανή να εξομαλύνει τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος, καθώς η βασιλική παρέμβαση παρέμεινε εκτεταμένη.
Το 1862, σειρά επαναστατικών κινημάτων σε διάφορες περιοχές της χώρας οδήγησε τελικά στην έξωση του Όθωνα και της βασίλισσας Αμαλίας. Μια προσωρινή κυβέρνηση συγκροτήθηκε από τους Δημήτριο Βούλγαρη, Κωνσταντίνο Κανάρη και Μπενιζέλο Ρούφο. Η πολιτική και κοινωνική ανομοιογένεια μεταξύ των ηγετικών αυτών φυσιογνωμιών οδήγησε σε οξεία εσωτερική αντιπαράθεση.
Οι όροι «Πεδινοί» και «Ορεινοί» δεν αντανακλούσαν αυστηρά γεωγραφικά χαρακτηριστικά, αλλά περισσότερο πολιτικές και κοινωνικές αντιλήψεις, είχαν πάρει αυτά τα ονόματα είτε επειδή μιμήθηκαν τα ιστορικά κόμματα της Γαλλικής Επανάστασης, είτε σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, επειδή στη Βουλή κάθονταν σε διαφορετικά σημεία: οι μεν Ορεινοί στα ψηλά έδρανα, οι δε Πεδινοί στα χαμηλότερα.
Οι Πεδινοί, με βασικό εκφραστή τον Δημήτριο Βούλγαρη, ερείδονταν κυρίως στα αστικά κέντρα και εξέφραζαν τα συμφέροντα των αστικών και εύπορων κοινωνικών στρωμάτων. Υποστήριζαν ένα συγκεντρωτικό κράτος, φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις και φιλοαγγλικό προσανατολισμό στην εξωτερική πολιτική.
Αντιθέτως, οι Ορεινοί, με ηγετικές μορφές όπως ο Κωνσταντίνος Κανάρης, εξέφραζαν έναν ευρύτερο λαϊκισμό και αντλούσαν στήριξη από αγροτικούς πληθυσμούς, τοπικά συμφέροντα και παλαιούς αγωνιστές του 1821. Πρέσβευαν μια πιο αποκεντρωμένη μορφή διακυβέρνησης, δίνοντας έμφαση στην εθνική ανεξαρτησία και στη διατήρηση της παραδοσιακής αντίληψης περί εξουσίας. Η αντιπαράθεση μεταξύ των δύο αυτών παρατάξεων οδήγησε σε πολιτική αποσταθεροποίηση.
Η σύγκρουση του 1863 – Τα «Ιουνιανά»
Η κορύφωση της πολιτικής αντιπαλότητας σημειώθηκε τον Ιούνιο του 1863, μετά την αποπομπή του Ρούφου και την προσπάθεια του Βούλγαρη να επιβάλει την κυριαρχία των Πεδινών. Οι Ορεινοί εξεγέρθηκαν κατά της κυβέρνησης, με αποτέλεσμα η Αθήνα να μετατραπεί σε εμπόλεμη ζώνη. Οι συγκρούσεις, γνωστές ως «Ιουνιανά», χαρακτηρίστηκαν από σφοδρότητα και αιματοχυσία.
Οι μάχες επικεντρώθηκαν γύρω από την Εθνική Τράπεζα, την Πλατεία Λουδοβίκου (σημερινή Κοτζιά), την Ομόνοια και τα Ανάκτορα. Οι απώλειες υπήρξαν σημαντικές: μόνο στη μάχη γύρω από την Τράπεζα αναφέρθηκαν περίπου 80 νεκροί, ενώ το συνολικό πλήθος των θυμάτων στην Αθήνα και στην επαρχία εκτιμάται σε 200–250, γεγονός που καθιστά την σύγκρουση μία από τις πλέον αιματηρές του ελληνικού 19ου αιώνα.
Οι συγκρούσεις τελικά έλαβαν τέλος ύστερα από την παρέμβαση των πρεσβευτών των τριών Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίοι με τελεσίγραφο απαίτησαν εκεχειρία διάρκειας 48 ωρών. Σύντομα μετά από αυτό, εκπρόσωποι των δύο αντίπαλων παρατάξεων, ο Μίχος και ο Παπαδιαμαντόπουλος από τους Πεδινούς, και ο Κορωναίος και ο Βαλτινός από τους Ορεινούς υπέγραψαν συμφωνία για τον τερματισμό των εχθροπραξιών. Την ίδια ημέρα, η Εθνοσυνέλευση αποφάσισε την αποχώρηση του στρατού προς τη Λακωνία, την κατάργηση της χωροφυλακής, της ενοφυλακής και της αστυνομίας, καθώς και τον σχηματισμό νέας κυβέρνησης με πρωθυπουργό τον Μπενιζέλο Ρούφο. Η κυβέρνηση αυτή έμεινε γνωστή στην ιστορία ως η «κυβέρνηση του Οροπεδίου».
Η ένοπλη διαμάχη συνοδεύτηκε από σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αναφέρθηκαν περιπτώσεις λεηλασιών, κακοποιήσεων και βιασμών, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο. Στη Λακωνία, περιοχή με ισχυρή πεδινή παρουσία, σημειώθηκαν δολοφονίες και εμπρησμοί σπιτιών υποστηρικτών των Ορεινών. Η εμφύλια διάσταση της σύγκρουσης ενίσχυσε την τοπική βεντέτα και τροφοδότησε γενικευμένο κλίμα ανασφάλειας.
Η γενικευμένη αποσταθεροποίηση οδήγησε στην κατάρρευση της κυβέρνησης Βούλγαρη και στην ανάγκη για πολιτική λύση. Η Εθνοσυνέλευση του 1864, εκλεγμένη δημοκρατικά, ανέλαβε τον καθοριστικό ρόλο στη μετάβαση. Υπό την πίεση τόσο των εσωτερικών δυνάμεων όσο και των ξένων πρεσβειών, επελέγη νέος μονάρχης, ο πρίγκιπας Γεώργιος της Δανίας, και εγκρίθηκε νέο Σύνταγμα.
Το Σύνταγμα του 1864 θεσμοθέτησε τη βασιλευόμενη δημοκρατία και την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, περιορίζοντας ουσιωδώς τις εξουσίες του βασιλιά. Αργότερα, το 1875, συμπληρώθηκε από την αρχή της «δεδηλωμένης», ενισχύοντας τις βάσεις του κοινοβουλευτισμού.
Η εμφύλια σύγκρουση μεταξύ Ορεινών και Πεδινών συνιστά κρίσιμο σταυροδρόμι στην πορεία της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Αποκάλυψε τις εσωτερικές εντάσεις της κοινωνίας στη μεταβατική περίοδο από την απολυταρχία στον κοινοβουλευτισμό, με πολιτικές, κοινωνικές και τοπικές διαστάσεις. Η βία, οι απώλειες και η καταστροφή υπενθυμίζουν τον κίνδυνο του πολιτικού διχασμού, αλλά και την ανάγκη για συνταγματικό διάλογο και θεσμική ομαλότητα.
Η τελική επιτυχία της μετάβασης, παρά το κόστος, συνέβαλε στον ευρύτερο εκσυγχρονισμό του ελληνικού πολιτικού συστήματος, ευθυγραμμίζοντάς το με τις τάσεις συγκρότησης εθνικών κρατών στην Ευρώπη. Η σύγκρουση του 1863 προσφέρει πολύτιμα διδάγματα για την πορεία προς τη δημοκρατία και την ανάγκη θεσμικής ωριμότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δερμιτζάκης, Σπύρος (2023), Κινήματα και εξεγέρσεις στην Ελλάδα, εκδ. Μπαρμπουνάκη
- Ράγκος, Γιάννης (2016), Ξεχασμένα πρωτοσέλιδα, ρεπορτάζ από την νεοελληνική μικροιστορία, (επιμ. Φέρμιζ Αθανάσιος), εκδ. Polaris
- Συλλογικό (2008), Η Συγκρότηση του Ελληνικού κράτους, διεθνές πλαίσιο εξουσία και πολιτική τον 19ο αιώνα, (επιμ. Αντώνης Λιάκος), εκδ. Νεφέλη
- Παγουλάτος, Γιαννης (2013), Φεβρουαριανά-Ιουλιανά 1863, εκδ. Στρατιωτική ιστορία
