Του Γιώργου Μαργαρίτη,
Επ’ ευκαιρία και της πρόσφατης παρέλασης υπερηφάνειας (pride) της λοατκι+ κοινότητας, που ανάγεται στα μεγάλα κινήματα ακτιβιστών για τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα των queer ατόμων (ΗΠΑ δεκαετία 1970) έκρινα σκόπιμο να παρουσιάσω στο παρόν άρθρο τους σταθμούς στην εξέλιξη των δικαιωμάτων των lgbtq+ ατόμων, όπως αυτά αναγνωρίζονται σε διεθνή συμβατικά κείμενα και σε εθνικές πήγες του δικαίου.
Αρχικά, πρώτος μείζων σταθμός στην απαγόρευση των διακρίσεων αλλά και εν γένει στην ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε διεθνές επίπεδο αποτελεί η Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου (1948) του Οργανισμού ηνωμένων εθνών (ΟΗΕ), στο άρθρο 2 του οποίου κατοχυρώνεται μια γενική απαγόρευση των αθέμιτων διακρίσεων, με κριτήρια έμφυλα, φυλετικά, γλωσσικά, θρησκευτικά κ.λπ.
Επόμενος σταθμός, επίσης στο πλαίσιο διεθνών κεκτημένων, αποτελεί η ψήφιση της Ευρωπαϊκής συμβάσεως των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών της Ρώμης του 1950 (εφεξής ΕΣΔΑ), στην οποία ως συμβαλλόμενα κράτη συμμετείχαν τα κράτη ενός διεθνούς οργανισμού, του συμβουλίου της Ευρώπης (δεν πρέπει να συγχέεται με την Ευρωπαϊκή Ένωση). Στο άρθρο 14 της σύμβασης αυτής προβλέπεται μια γενική απαγόρευση των διακρίσεων με ενδεικτικά κριτήρια, όπως οι πολιτικές πεποιθήσεις, η θρησκεία, η εθνικότητα κ.λπ. Αξία έχει ότι με τη συγκεκριμένη σύμβαση προβλέφθηκε η ίδρυση ενός διεθνούς δικαστηρίου με έδρα στο Στρασβούργο, το οποίο διαπιστώνει την παραβίαση από τα συμβαλλόμενα κράτη των δικαιωμάτων που καθιερώνει η σύμβαση—άρθρα 19επ. ΕΣΔΑ, το λεγόμενο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Η νομολογία του συγκεκριμένου διεθνούς δικαιοδοτικού οργάνου υπήρξε μείζονος σημασίας για την εξελικτική και δυναμική ερμηνεία της σύμβασης, στο πλαίσιο της τεχνολογικής και κοινωνικής προόδου.
Πρώτος νομολογιακός σταθμός για την απαγόρευση των διακρίσεων βάσει σεξουαλικότητας του ΕΔΔΑ αποτελεί η ιστορική απόφαση-ορόσημο Salgueiro da Silva Mouta κατά Πορτογαλίας (1999), στην οποία έκρινε το δικαστήριο ότι η σεξουαλικότητα του προσφεύγοντος δεν αποτελεί θεμιτό κριτήριο αναφορικά με την ποιότητά του ως γονεύς (ο προσφεύγων στερήθηκε από τα Πορτογαλικά δικαστήρια την επιμέλεια του τέκνου του λόγω της ομοφυλοφιλικής του σεξουαλικότητας). Χαρακτηριστική απόφαση αποτελεί κι αυτή του Δικαστηρίου—όσον αφορά στα καθ’ ημάς—στην υπόθεση Βαλλιανάτος κατά Ελλάδος (2013), στην οποία το Δικαστήριο απεφάνθη ότι η νομοθετική πρόβλεψη από την Ελλάδα συμφώνου συμβίωσης μόνο για τα ετερόφυλα ζευγάρια αποτέλεσε παραβίαση του άρθρου 14 της Σύμβασης, διότι αντιμετώπισε ουσιωδώς όμοια πράγματα με ανόμοιο τρόπο, αποκλείοντας μια κοινωνική ομάδα από το δικαίωμα σύναψης συμφώνου συμβίωσης.
Ακόμη, το 1950, έλαβε χώρα μια κρίσιμη νομοθετική αλλαγή και στο πλαίσιο της εσωτερικής μας έννομης τάξης. Με το νέο ποινικό κώδικα του 1950, καταργήθηκε το άρθρο 282 του ποινικού κώδικα του 1835, το οποίο τιμωρούσε την ομοφυλοφιλία ως «πάρα φύσιν ασέλγεια». Συνεπώς, έπαψε η ομοφυλοφιλική σεξουαλική πράξη να αποτελεί ποινικό αδίκημα.
Σημαντική εξέλιξη στο πλαίσιο του δημοσίου διεθνούς δικαίου αποτέλεσε η υπογραφή το 1966 από τα κράτη μέλη του ΟHΕ του διεθνούς συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα (το οποίο κυρώθηκε από τον Έλληνα νομοθέτη με το νόμο 2462/1997). Στο άρθρο 2 παράγραφος 1 της συγκεκριμένης σύμβασης θεσπίστηκε η απαγόρευση των διακρίσεων από τα συμβαλλόμενα κράτη, με λεκτικό παρόμοιο παλαιότερων διεθνών συμβάσεων.
Στο πλαίσιο της συνταγματικής πλέον έννομης τάξης, σταθμό αποτελεί το σύνταγμα του 1975, το οποίο έκλεισε την ταραγμένη περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1967-1974) και έθεσε τις βάσεις για τη μεταπολίτευση και την εμπέδωση των δημοκρατικών αρχών-αξιών. Το άρθρο 5, παράγραφος 1 του Συντάγματός μας, καθιερώνει την ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας κάθε ατόμου, απόρροια της οποίας αποτελεί και η επιλογή σεξουαλικότητας και ταυτότητας φύλου από κάθε άτομο. Στην παράγραφο 3 του ιδίου άρθρου κατοχυρώνεται η γενική αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων, η οποία βρίσκεται σε ερμηνευτική συνάφεια και με το άρθρο 4, παράγραφος 1 της αρχής της ισονομίας. Επιπλέον, στο πλαίσιο των δικαιωμάτων συλλογικής δράσης, το άρθρο 11 παράγραφος 1 προστατεύει τις ειρηνικές και άοπλες συγκεντρώσεις, τις οποίες και επιλέγει το λοατκι κίνημα μέσω των pride.
Στη συνέχεια, σημαντική διάταξη αποτελεί το άρθρο 21 του Χάρτη Θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος κατέστη νομικώς δεσμευτικός το 2009 με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, οπότε και απέκτησε ισότιμη τυπική ισχύ πρωτογενούς ενωσιακού δικαίου, συνεπώς ισότιμο με τις ιδρυτικές Συνθήκες—συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση και συνθήκη για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το άρθρο 2 της συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναγάγει μεταξύ άλλων την ισότητα και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ύψιστες αρχές της Ένωσης. Μάλιστα η προάσπιση των δικαιωμάτων ανήκει και στις γενικές αρχές του δικαίου της Ένωσης, όπως σημειώνει η απόφαση 29/69 Stauder, του ΔΕΕ (Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Η παραβίαση από κράτος μέλος των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών της Ένωσης δίνει τη δυνατότητα (δυνάμει του άρθρου 7 της ΣΕΕ) στο Ευρωπαϊκό συμβούλιο να αποφασίσει για την ύπαρξη σοβαρής και διαρκούς παραβίασης των βασικών αρχών της Ένωσης, εντός των οποίων συγκαταλέγονται και τα δικαιώματα.
Δυνατότητα υπάρχει επιπλέον για προσφυγή των ιδιωτών ενώπιον του Γενικού δικαστηρίου της Ένωσης, έναντι κρατών για παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων και δη στην περίπτωση του θέματός μας, σε περίπτωση διακριτικής μεταχείρισης πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης με κριτήριο το φύλο (βιολογικό ή κοινωνικό) ή το σεξουαλικό προσανατολισμό. Η προσφυγή αυτή, εν αντιθέσει με τις προσφυγές ενώπιον του ΕΔΔΑ, δεν απαιτεί εξάντληση όλων των εσωτερικών ενδίκων μέσων, άρα δεν απαιτείται να φτάσει η υπόθεση μέχρι και στον Άρειο πάγο με αίτηση αναιρέσεως, αλλά δύναται ο ιδιώτης του οποίου τα δικαιώματα θίχτηκαν να προσφύγει νωρίτερα στο Λουξεμβούργο. Η δυνατότητα αυτή δίνεται στο άρθρο 263, εδάφιο 4ο της ΣΛΕΕ (Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης) που προβλέπει τις προϋποθέσεις νομιμοποίησης των ιδιωτών για προσφυγή στο δικαιοδοτικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το 2015, προκειμένου να συμμορφωθούμε με το δίκαιο της ΕΣΔΑ, λόγω και της προηγηθείσας καταδίκης της χώρας μας από το ΕΔΔΑ, στην υπόθεση Βαλλιανάτος κατά Ελλάδος (όπως λόγος έγινε) θέσπισε ο κοινός εθνικός μας νομοθέτης το σύμφωνο συμβίωσης για τα ομόφυλα ζευγάρια με το νόμο 4356/2015 (ο οποίος τροποποίησε τον προγενέστερο νόμο 3719/2008, που κρίθηκε αντίθετος στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση). Έτσι καλύφθηκε ένα νομοθετικό κενό ετών, το οποίο απέκλειε μερίδα ανθρώπων από τη δυνατότητα να περιβληθεί η συμβίωσή τους νομικό μανδύα.
Δύο χρόνια αργότερα, με το νόμο 4491/2017, ο εθνικός μας νομοθέτης αναγνώρισε και την ταυτότητα φύλου, θεσπίζοντας το δικαίωμα στη φυλομετάβαση (ή αλλιώς αλλαγή φύλου). Επιπρόσθετα, το περασμένο έτος έλαβε χώρα μια αξιοσημείωτη νομοθετική αλλαγή στο 4ο βιβλίο του αστικού κώδικα, στο οικογενειακό δίκαιο, συγκεκριμένα στο άρθρο 1350 για την κατάρτιση σύμβασης γάμου όπου άλλαξε το λεκτικό της διάταξης με αναφορά σε «άτομα ανεξαρτήτως φύλου». Πρόκειται περί του νόμου 5089/2024, ο οποίος θέσπισε το δικαίωμα γάμου και κοινής τεκνοθεσίας σε ομόφυλα ζευγάρια.
Κλείνοντας, σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να καταδείξει ότι το δίκαιο δεν είναι απόν στις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις και κατακτήσεις κινημάτων και οφείλει να αφουγκράζεται τον παλμό της εποχής. Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι απλές προσωπικές απόψεις οιουδήποτε γράφοντας ή εμού προσωπικώς, αλλά αποτελούν νομικώς δεσμευτικούς κανόνες οι οποίοι προστατεύονται από τα εσωτερικά και ενωσιακά όργανα και οφείλουν να γίνονται σεβαστά τόσο από τα κρατικά όργανα (π.χ. Βουλή, αστυνομία, δικαστήρια, υπουργικό συμβούλιο, δημόσιες υπηρεσίες κ.λπ.), όσο και από ιδιώτες, δυνάμει της τριτενέργειας των ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων που αναγνωρίζει το άρθρο 25 παράγραφος 1 του Συντάγματός μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σπύρος Βλαχόπουλος, Θεμελιώδη Δικαιώματα, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2022
- Β. Χριστιανός, Ρ.-Ε. Παπαδοπούλου, Μ. Περάκης, Εισαγωγή στο δίκαιο της ευρωπαϊκής Ένωσης, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2021
- Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Εγχειρίδιο οικογενειακού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2022
- Δημοσιεύθηκε ο Νόμος 4491/2017 για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, lawspot.gr, διαθέσιμο εδώ
