Της Αλεξάνδρας Μαστοράκη,
Η αρχαιότητα -ελληνική και ρωμαϊκή- έχει κληροδοτήσει στους σύγχρονους αναμφίβολα πλούσια φιλοσοφική και πολιτική παρακαταθήκη. Μεταξύ αυτών, όμως, έχουν καταγράφει δικανικά προηγούμενα που διαμόρφωσαν κατά ένα πρώιμο ακόμη στάδιο την εξέλιξη της έννοιας της δικαιοσύνης σε πανανθρώπινο επίπεδο. Εκτός από το ενδιαφέρον των νομικών υποθέσεων, τα γεγονότα αποτελούσαν δημόσια θεάματα, φόρουμ πολιτικής αντιπαράθεσης, ενώ μέσω της δικαστικής διαδικασίας αντικατοπτρίζονταν τα έντονα ζητήματα της κοινωνικής ηθικής της εκάστοτε εποχής. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται μερικές από τις πιο δημοφιλείς δίκες της αρχαιότητας, αποκαλύπτοντας τις ιστορικές συνθήκες, τις προσωπικότητες και τις εκβάσεις
Η δίκη του Σωκράτη, 399 π.Χ.
Μεταξύ των διασημότερων δικών της αρχαιότητας κατατάσσεται εκείνη του Αθηναίου φιλοσόφου Σωκράτη. Ο Σωκράτης αντιμετώπιζε διττή κατηγορία: «αθεΐα και διαφθορά της νεολαίας». Σαφώς, ο Σωκράτης φημιζόταν για την ειρωνεία που διέτρεχε τις ρήσεις του, όμως υποστηρίζεται ότι οι κατηγορίες και ιδίως εκείνη περί ασέβειας προς τα θεία πήγαζαν από πολιτικούς του αντιπάλους και αποσκοπούσαν στην συκοφάντηση του φιλοσόφου. Η δίκη διεξήχθη μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, σε μια εποχή που η Αθήνα δοκιμαζόταν από γενικευμένη αστάθεια και αναζητούσε διακαώς εσωτερική κάθαρση.
Το κατηγορητήριο αποτελείτο από τον Μέλητο, τον Άνυτο και των Λύκωνα, οι οποίοι μνημονεύονται σήμερα μόνο λόγω της συγκεκριμένης αγωγής που άσκησαν στον Σωκράτη. Δήλωναν ότι η διδασκαλία του υπονόμευε τα παραδοσιακά ήθη και συσκότιζε τις νεανικές πεποιθήσεις. Ο Σωκράτης, ωστόσο, δεν υπερασπίστηκε τον εαυτό του με απολογητική διάθεση. Αντιθέτως, αυτοπροβλήθηκε ως μεγάλος ευεργέτης της πόλης και χαρακτήρισε το έργο ως θεόσταλτη αποστολή, με την γνωστή ειρωνεία να διέπει το ύφος του. Αυτό συντέλεσε στην γενικότερη δυσφορία των ενόρκων προς το πρόσωπο του, οι οποίοι και τον έκριναν ένοχο με οριακή πλειοψηφία. Ιδιαίτερο σημείο της δίκης αποτελεί η στιγμή, κατά την οποία του ζητήθηκε να προτείνει ποινή, οπότε και πρότεινε καυστικά να του δοθεί δημόσια σίτιση. Τελικά, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτέλεση με κώνειο.
Η δίκη του Αλκιβιάδη, 415 π.Χ.
Ο Αλκιβιάδης, ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους πολιτικούς και στρατηγούς της αρχαίας Αθήνας, κατηγορήθηκε για την καταστροφή των ιερών αγαλμάτων του Ερμή -λειτουργούσαν και ως οδοδείκτες- αλλά και για συμμετοχή σε μυστικές τελετές, όπως η κατάλυση των Ελευσίνιων Μυστηρίων.
Αναφορικά με το πολιτικό υπόβαθρο, η δίκη συνέπεσε με την εκστρατεία στη Σικελία. Αξίζει να σημειωθεί ότι βάσει της κατηγορίας που του αποδόθηκε, ο Αλκιβιάδης κατέστρεψε τα αγάλματα υπό την επήρεια μέθης ένα βράδυ πριν την εκστράτευση, της οποίας ηγείτο. Η κατηγορία εναντίον του οδήγησε στην άμεση ανάκλησή του. Ο ίδιος, εν τέλει, προτίμησε να αυτομολήσει στους Σπαρτιάτες αντί να επιστρέψει στην Αθήνα και να υποστεί τις ανάλογες κυρώσεις- καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο. Η φυγή του και η αλλαγή στρατοπέδου είχαν μετέπειτα αισθητές επιδράσεις στην έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου. Πάντως, η δίκη του Αλκιβιάδη λέγεται ότι φανερώνει άλλο ένα παράδειγμα αξιοποίησης του νομικού συστήματος για την επίτευξη πολιτικών σκοπών, εν προκειμένω την καθαίρεση του Αλκιβιάδη. Η αστάθεια της δημοκρατίας εν καιρώ πολέμου και η αλληλεπίδραση μεταξύ προσωπικών φιλοδοξιών και κρατικών συμφερόντων αποτυπώνεται με εντυπωσιακό τρόπο.
Η δίκη του Ορέστη (μύθος)
Η δίκη του Ορέστη έχει μυθολογική σημασία και εμφανίζεται στην τραγωδία Ευμενίδες του Αισχύλου και έχει συμβολική σημασία. Ο Ορέστης σκότωσε τη μητέρα του, Κλυταιμνήστρα, για να εκδικηθεί τον φόνο του πατέρα του, Αγαμέμνονα. Η δίκη συγκεκριμένα εκτυλίσσεται στον Άρειο Πάγο, με την Αθηνά ως πρόεδρο και τις Ερινύες (θεότητες της εκδίκησης) να αποτελούν το κατηγορητήριο. Κατά την παράδοση το σώμα των ενόρκων διχάζεται, ενώ η Αθηνά δίνει την αποφασιστική ψήφο υπέρ της αθώωσης. Ο μύθος πραγματεύεται την έννοια της απόδοσης δικαιοσύνης μέσω θεσμών, σε αντιπαραβολή με την έννοια της τιμής και της αυτοδικίας στο όνομα της ηθικής. Το τελευταίο γίνεται αντιληπτό από τον τρόπο που εκτίθεται η εξέλιξη της κοινωνίας από την εκδίκηση στη θεσμοθετημένη κρίση, κάτι εξαιρετικά σημαντικό για την αντίληψη περί δικαίου.
Η δίκη του Κατιλίνα, 63 π.Χ.
Μετακινούμενοι στην αρχαία Ρώμη, συναντάμε την πλέον χαρακτηριστική δικανική περίπτωση: Την συνωμοσία του Λεύκιου Σέργιου Κατιλίνα, ο οποίος κατηγορήθηκε ότι σχεδίαζε πραξικόπημα για την κατάλυση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Δυναμικός υπήρξε ο ρόλος του Κικέρωνα, τότε υπάτου, ο οποίος μέσω των περίφημων «Κατιλινικών Ρήσεων» του (Catilina Orationes), κατήγγειλε τον Κατιλίνα στη Σύγκλητο, αποτρέποντας το σχέδιο.
Το συμβάν λογίζεται ως ένα είδος πολιτικής δίκης, παρότι εξέλιπε η τυπική διαδικασία., καθώς η Σύγκλητος διέταξε την εκτέλεση των συνεργών του Κατιλίνα χωρίς δίκη, κάτι που αργότερα πυροδότησε θυελλώδεις αντιδράσεις, αφού θεωρήθηκε αντισυνταγματικό και προκάλεσε την εξορία του Κικέρωνα. Η υπόθεση έθεσε προβληματισμούς περί των ορίων της εξουσίας, της κρατικής καταστολής και ιδίως περί της κοινωνικής αντίληψης του δικαίου, όλα αφορμώμενα από το χειροπιαστό παράδειγμα του Κατιλίνα.
Η δίκη του Ιησού, 1ος αιώνας μ.Χ.
Η δίκη του Ιησού Χριστού αποτελεί μια εκ των πλέον πολυσυζητημένων στην ιστορία, η οποία έλαβε βαθιά θεολογικές και πολιτικές προεκτάσεις. Ειδικότερα, ο Ιησούς συνελήφθη και παρουσιάστηκε ενώπιον του Ιουδαϊκού Συνεδρίου, ενώ μετά από συνεχείς παραπομπές κατέληξε στον Ρωμαίο ηγεμόνα Πόντιο Πιλάτο. Κατηγορήθηκε για βλασφημία, λόγω του αυτοχαρακτηρισμού του ως Υιού Θεού. Εκ της πολιτικής σκοπιάς, οι μομφές βασίζονταν στην εν λόγω επικινδυνότητα του για τη ρωμαϊκή κυριαρχία, που εμπορευόταν από την ονομασία που του αποδιδόταν, «βασιλιάς των Ιουδαίων».
Παρά την αμφιθυμία του Πιλάτου και την στροφή του στην κοινή ρωμαϊκή γνώμη για λήψη αποφάσεων, ο Ιησούς καταδικάστηκε σε σταύρωση. Η πραγματιστική μελέτη της σύντομης κατά γενική ομολογία δίκης, φανερώνει μια δαιδαλώδη σχέση μεταξύ ρωμαϊκού δικαίου, τοπικής θρησκευτικής εξουσίας και πολιτικής σκοπιμότητας. Φυσικά, η δίκη του Ιησού είναι πρωτίστως θεμέλιο της χριστιανικής θεολογίας περί θυσίας και σωτηρίας, γεγονός που δεν αναιρείται την πραγματικότητα: Παραμένει ένα από τα πιο δραματικά δικαστικά γεγονότα που γνώρισε ο πολιτισμός.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αλκιβιάδης: Ο χαρισματικός ηγέτης που πρόδωσε την πατρίδα του, protothema.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η δίκη του Ιησού, pemtousia.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ιστορική αναδρομή στην συνωμοσία του Κατιλίνα, schooltime.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ορέστης, hellenicaworld.com, διαθέσιμο εδώ
