Tης Έφης Σταμοπούλου,
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας κατά τον 17ο αι. π.Χ. είναι μία από τις μεγαλύτερες εκρήξεις που έχει γνωρίσει ο άνθρωπος και σε έκταση και σε βαθμό καταστροφών. Ο ηφαιστειογενής μανδύας που κάλυψε το νησί συνέβαλε στην διατήρηση, μεταξύ άλλων, ενός σημαντικού οικισμού της Μινωικής Εποχής, το Ακρωτήρι της Θήρας και των πάσης φύσεως ευρημάτων, ακόμα κι οργανικής προέλευσης. Ο καλοδιατηρημένος, μέχρι σήμερα, αρχαίος οικισμός μας επιτρέπει να ανασυνθέσουμε την εικόνα της προϊστορικής ζωής.
Πριν αναφερθούμε συγκεκριμένα στον αρχαίο οικισμό, αξίζει να τονιστεί πρώτα η συμβολή του ανθρώπου που ξεκίνησε το έργο της ανασκαφής στο Ακρωτήρι και πρόκειται για τον αείμνηστο καθηγητή Σπυρίδων Μαρινάτο. Ήταν ένας Έλληνας αρχαιολόγος, ο οποίος ξεκίνησε ανασκαφές στο Ακρωτήρι της Θήρας την δεκαετία του 1960, με σκοπό να επαληθεύσει την θεωρία του ότι ο πολιτισμός της Μινωικής Κρήτης καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Δυστυχώς, δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το εγχείρημά του, καθώς απεβίωσε το 1974, αλλά αξιόλογοι επιστήμονες συνέχισαν την πορεία του δύσκολου και πολύπλοκου αυτού έργου.
Το Ακρωτήρι είναι ένας από τους σημαντικότερους οικισμούς, που έχουμε την τύχη να μας διασώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση, σε συνθήκες που μπορεί να μελετηθεί με τα σύγχρονα μέσα. Να ερευνηθούν οι επιρροές και οι επιδράσεις από άλλους πολιτισμούς, οι τεχνοτροπίες, αλλά και να εντοπιστούν οι καθημερινές ασχολίες, αλλά ακόμα και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατοίκων. Αν και έχει αποκαλυφθεί μέρος του Ακρωτηρίου, τα ήδη ευρήματα αποδεικνύουν ότι πρόκειται για έναν οικισμό αρκετά σύγχρονο για τα δεδομένα της εποχής του. Είχε διώροφα και τριώροφα σπίτια με πολλά δωμάτια, όπως για παράδειγμα αποθήκες, κουζίνες, εργαστηριακοί χώροι και εγκατάσταση μυλώνα. Το πιο σημαντικό είναι ότι διέθετε αποχετευτικό σύστημα συνδεδεμένο με τους χώρους υγιεινής των σπιτιών. Επίσης είχε πλατείες, δρόμους και πλούσιες-ποικίλες τοιχογραφίες. Όλα τα παραπάνω αποτελούν δείγματα οργανωμένου αστικού κέντρου.
Ένας οικισμός, που θα ζήλευε οποιοσδήποτε άλλος εκείνη την εποχή, από την τεχνολογική του πρόοδο μέχρι και την οικονομικο-πολιτιστική του άνθηση. Ο Μαρινάτος όταν ξεκίνησε την ανασκαφή στο Ακρωτήρι το 1967, η πρώτη τομή που έκανε φανέρωσε οικοδομικά λείψανα που ανήκαν στον όροφο ενός κτιρίου. Αυτό ήταν μόνο η αρχή, σταδιακά αποκαλύπτονταν πολυώροφα σπίτια που έπρεπε να ερευνηθούν η μορφή και η λειτουργία τους βάσει ορισμένων κριτηρίων. Αυτά ήταν, η διατήρηση, έστω μέρους, του ορόφου, του κλιμακοστασίου, οι ενδείξεις από αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες στο ισόγειο, ο εντοπισμός υλικών δομής πεσμένων από τον όροφο και κινητών ευρημάτων που ανήκουν στον όροφο. Οι έρευνες συνεχίστηκαν με την εξακρίβωση της χρήσης του χώρου στον κάθε όροφο. Η ανεύρεση γινόταν βάσει της αρχιτεκτονικής του μορφής -όπως το δωμάτιο με τον κίονα- της χωροοργάνωσης -για παράδειγμα την επικοινωνία μεταξύ των δωματίων- και των εσωτερικών στοιχείων, όπως ήταν οι τοιχογραφίες.
Ο πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος των κτιρίων που αποκάλυψαν οι ανασκαφές του καθηγητή Μαρινάτου περιέχει ανεκτίμητα έργα τέχνης. Ζωγραφιές που φανερώνουν το υψηλό πολιτιστικό και οικονομικό επίπεδο του Ακρωτηρίου, καθώς και την κοινωνική συμπεριφορά και τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Καταβλήθηκε προσπάθεια φωτογράφισης, τακτοποίησης, καταγραφής και συντήρησης του τοιχογραφικού υλικού με στόχο τη δημοσίευσή του. Στις θηραϊκές τοιχογραφίες γίνεται χρήση μεικτής τεχνικής νωπογραφίας και ξηρογραφίας, ενώ η χρωματική παλέτα περιλαμβάνει, εκτός από το μαύρο του άνθρακα και το λευκό του ασβεστοκονιάματος, το κόκκινο και το κίτρινο από σιδηρούχες γαιώδεις ώχρες και το κυανό. Ακόμα, έχουν εντοπιστεί ίχνη παλαιότερων τοιχογραφιών που καλύφθηκαν από αυτές που έχουν διασωθεί σήμερα. Προέκυψε το συμπέρασμα ότι οι κάτοικοι της Θήρας είχαν υιοθετήσει τη μεγάλη ζωγραφική ως μέσο διακόσμησης των εσωτερικών χώρων κι ότι πρόκειται για δημιουργήματα δεύτερης ή και τρίτης γενιάς αναπτύσσοντας αξιόλογο τοιχογραφικό εργαστήριο.
Μέρος της θεματολογίας των τοιχογραφιών είναι επηρεασμένη από την μινωική τέχνη, αλλά δεν απουσιάζει και η πινελιά της θηραϊκής ζωγραφικής, όπως είναι η φωτεινότητα με την χρήση άσπρου βάθους και τις έντονες χρωματικές αντιθέσεις. Το περιεχόμενο των τοιχογραφιών εκτείνεται από τον κόσμο της φύσης και των ζώων μέχρι και τις ανθρώπινες δραστηριότητες, πομπές και τελετουργίες. Μερικές οικίες που ξεχωρίζουν για τον τοιχογραφικό τους διάκοσμο σε ποιότητα και ποικιλία παραστάσεων είναι: η «Οικία των Γυναικών», η «Ξεστή 3» και η «Δυτική Οικία».
Το ηφαιστειακό παχύ στρώμα τέφρας που κάλυψε το νησί προστάτεψε και την κεραμική του οικισμού ερχόμενη στο φως ακέραιη. Το εντυπωσιακό είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις έχουν εντοπιστεί αγγεία στη θέση που τα είχαν αφήσει οι κάτοικοι της Θήρας όταν εγκατέλειψαν τον οικισμό. Όσα από τα αγγεία, μάλιστα, περιείχαν στερεές ύλες διατηρήθηκαν έστω και σε αλλοιωμένη μορφή, όπως στην περίπτωση ενός πίθου, στο οποίο μέσα βρέθηκαν αγνύθες. Πρόκειται για αγγεία εγχώριας κατασκευής στην πλειονότητά τους, αλλά και εισηγμένα, όπως από την Κρήτη και την Ηπειρωτική Ελλάδα.
Η ανασκαφική έρευνα εμπλουτίστηκε ακόμα περισσότερο όταν ήρθαν στο φως κατάλοιπα τροφών -εντός σκευών- που μας προσφέρουν απτές πληροφορίες για τις διατροφικές συνήθειες των κατοίκων της Θήρας κατά τον 17ο αι. π.Χ. Όσπρια και σιτηρά βρέθηκαν μέσα σε αγγεία, ακόμα και σε πλεκτά σκεύη και σάκους. Ξηροί καρποί και συγκεκριμένα αμύγδαλα έχουν εντοπιστεί σε δοχεία, καθώς και απολιθωμένα υπολείμματα ελιάς. Εκτός από τρόφιμα φυτικής προέλευσης, στο διαιτολόγιο περιλαμβάνονταν και ζωικά προϊόντα. Έχουν βρεθεί οστά από αιγοπρόβατα και χοίρους. Σε ένα νησί, που οι κάτοικοι ασχολούνταν καθημερινά με την αλιεία -όπως μαρτυρούν άλλωστε και οι τοιχογραφίες- δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν και τα θαλασσινά, όπως χτένια, πεταλίδες, αχινοί και συναγρίδες.
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας τον 17ο αι. π.Χ. ήταν πραγματικά ένα καταστροφικό φυσικό φαινόμενο για ολόκληρο το νησί επηρεάζοντας σε μεγάλη έκταση και εξωτερικούς προορισμούς. Παράλληλα, όμως, το τραγικό αυτό γεγονός σφράγισε τον χρόνο προσφέροντας σήμερα στον πολιτισμό, πολύτιμες πληροφορίες του τότε, που δυστυχώς σε άλλη περίπτωση θα είχαν χαθεί για πάντα. Η επίσκεψη στο καλοδιατηρημένο Ακρωτήρι της Θήρας αποτελεί για μας ταξίδι στο χρόνο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ντούμας Χ. (1992), Ακρωτήρι Θήρας: Είκοσι χρόνια έρευνας (1967-1987), Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία
- Ντούμας Χ. (2014), Από την ανάγκη στην απόλαυση: Οι διατροφικές συνήθειες στο Ακρωτήρι της Εποχής του Χαλκού (3200-1600 π.Χ.), Aθήνα: Εταιρεία στήριξης σπουδών προϊστορικής Θήρας
- Mουσείο Προϊστορικής Θήρας, ancientportsantiques.com, διαθέσιμο εδώ
