Της Μαρίας Μανουσίδου,
Παρά την τεχνολογική πρόοδο και την υποτιθέμενη πληθώρα πληροφοριών στη διάθεση των νέων, η σημερινή γενιά βρίσκεται αντιμέτωπη με μια βαθύτερη μορφή αναλφαβητισμού — όχι απλώς στη γραφή ή στην ανάγνωση, αλλά στην ίδια τη δυνατότητα κατανόησης του κόσμου. Παιδιά και έφηβοι αδυνατούν να κατανοήσουν βασικά κείμενα, να εντοπίσουν νοήματα, να επεξεργαστούν ιστορικά ή φιλοσοφικά ερωτήματα. Αγνοούν την ιστορία, τη γεωγραφία, τις κοινωνικές επιστήμες, τη δημοκρατική σκέψη. Έτσι, δε διαμορφώνονται μόνο ως αδύναμοι μαθητές, αλλά κυρίως ως αδύναμοι αυριανοί πολίτες — χωρίς εργαλεία κριτικής σκέψης, πολιτισμικής μνήμης και συνειδητής συμμετοχής στο κοινωνικό σύνολο. Αυτός ο σύγχρονος αναλφαβητισμός δεν είναι προσωπικό έλλειμμα· είναι κοινωνικό σύμπτωμα.
Η νέα γενιά, αν και τεχνολογικά εξοικειωμένη, παρουσιάζει ανησυχητικά υψηλά ποσοστά αδυναμίας ουσιαστικής κατανόησης, ανάλυσης και επεξεργασίας πληροφοριών. Δε μιλάμε πια για την απλή αδυναμία ανάγνωσης ή γραφής, αλλά για έναν ευρύτερο «σύγχρονο αναλφαβητισμό» που περιλαμβάνει τη γλωσσική φτώχεια, την αδυναμία κριτικής σκέψης, την ελλιπή ιστορική και πολιτισμική παιδεία, ακόμα και τη βασική μαθηματική ή τεχνολογική κατανόηση. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που απειλεί να δημιουργήσει μια γενιά υπερσυνδεδεμένων, αλλά βαθιά αποσυνδεδεμένων από τη γνώση, την καλλιέργεια και την κοινωνική συνείδηση.
Οι αιτίες αυτού του φαινομένου είναι πολλαπλές και συχνά αλληλένδετες. Πρώτα και κύρια, το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα συχνά συμβάλλει — άθελά του — στην αναπαραγωγή της άγνοιας. Το ελληνικό σχολείο, όπως και πολλά σε παγκόσμιο επίπεδο, εξακολουθεί να βασίζεται στην αποστήθιση, στην παπαγαλία και στην προετοιμασία των μαθητών αποκλειστικά για τις εξετάσεις. Τα παιδιά μαθαίνουν «να λένε σωστά» και όχι να σκέφτονται ουσιαστικά. Η σύνδεση της γνώσης με τη ζωή λείπει, όπως και η καλλιέργεια δεξιοτήτων όπως η επιχειρηματολογία, η δημιουργική γραφή, η λογική σκέψη ή η επίλυση προβλημάτων. Αντίθετα, επικρατεί ο φόβος της αποτυχίας, ο ανταγωνισμός και η μηχανική απομνημόνευση, που οδηγούν πολλούς μαθητές όχι απλώς σε βαρεμάρα, αλλά σε βαθιά απόρριψη κάθε μορφής ουσιαστικής μάθησης.
Ταυτόχρονα, η γενιά αυτή μεγαλώνει μέσα σε έναν κυκεώνα πληροφορίας, χωρίς όμως εργαλεία φιλτραρίσματος. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν μεταμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο οι νέοι εκτίθενται στον κόσμο: διαρκή ερεθίσματα, τίτλοι χωρίς περιεχόμενο, εντυπωσιασμός χωρίς κατανόηση. Ο εγκέφαλος συνηθίζει στο επιφανειακό, στην ταχύτητα και στην εικόνα, αδυνατώντας πλέον να εμβαθύνει, να ερμηνεύσει ή να παραμείνει συγκεντρωμένος. Η λεγόμενη «ψηφιακή ανάγνωση» (scrolling) αντικαθιστά τη βαθιά ανάγνωση, ενώ η ανάγκη για εύκολες και σύντομες απαντήσεις εξαλείφει την υπομονή για σύνθετη σκέψη. Η πληροφορία μετατρέπεται σε κατανάλωση και όχι σε γνώση.
Πέρα όμως από το σχολείο και τα μέσα, ένας ακόμα κρίσιμος παράγοντας είναι η γενικότερη πολιτισμική αποδυνάμωση. Η επαφή με τη λογοτεχνία, την ιστορία, τη φιλοσοφία ή τις τέχνες έχει περιοριστεί σημαντικά. Τα βιβλία δεν είναι πλέον αυτονόητη συντροφιά· οι νέοι, πολλές φορές, δεν έχουν καν τα βασικά εργαλεία για να διαβάσουν, να ερμηνεύσουν ή να εκφραστούν με σαφήνεια και βάθος. Δεν είναι τυχαίο ότι αυξάνεται η δυσκολία κατανόησης απλών εννοιών, η σύγχυση ανάμεσα σε γεγονός και άποψη, η αδυναμία άρθρωσης επιχειρημάτων. Πολλοί νέοι δε γνωρίζουν βασικά ιστορικά γεγονότα ή κοινωνικές έννοιες — όχι επειδή είναι «τεμπέληδες», αλλά επειδή δεν τους έχει δοθεί ο χώρος και ο τρόπος να τις κατανοήσουν.
Σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Παιδιά και νέοι από υποβαθμισμένα περιβάλλοντα συχνά έχουν λιγότερες ευκαιρίες πρόσβασης σε ποιοτική εκπαίδευση, εξωσχολική στήριξη, βιβλία και πολιτιστικές εμπειρίες. Ο αναλφαβητισμός, λοιπόν, δεν είναι μόνο εκπαιδευτικό, αλλά και βαθύτατα κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο ενισχύει τους κύκλους του αποκλεισμού και της φτώχειας.
Οι συνέπειες αυτού του φαινομένου είναι εξίσου σοβαρές. Μια νέα γενιά χωρίς εργαλεία κατανόησης, ανάλυσης και έκφρασης δυσκολεύεται να συμμετάσχει ενεργά στα κοινά, να διαμορφώσει άποψη ή να υπερασπιστεί τα δικαιώματά της. Ο δημοκρατικός διάλογος υποβαθμίζεται όταν οι πολίτες δεν γνωρίζουν βασικές πολιτικές και κοινωνικές έννοιες. Η παραπληροφόρηση και ο φανατισμός βρίσκουν εύφορο έδαφος σε άτομα που δεν μπορούν να επεξεργαστούν κριτικά αυτά που διαβάζουν ή ακούν. Παράλληλα, η επαγγελματική τους πορεία παραμένει περιορισμένη, καθώς η αγορά εργασίας απαιτεί δεξιότητες που δεν αποκτήθηκαν ποτέ.
Σε πολιτισμικό επίπεδο, η αποσύνδεση από τη γλώσσα, την ιστορία και την παράδοση οδηγεί σε απώλεια ταυτότητας. Οι νέοι μεγαλώνουν χωρίς σαφή επίγνωση του ποιοι είναι, πού ανήκουν και τι ρόλο μπορούν να παίξουν στην κοινωνία. Γίνονται ευάλωτοι σε στερεότυπα, επιφανειακές ιδεολογίες και εσωτερική σύγχυση. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία μιας γενιάς όχι απαραίτητα «αγράμματης» με την παραδοσιακή έννοια, αλλά βαθιά αποξενωμένης από τη σκέψη, τη συλλογική μνήμη και τον ουσιαστικό προβληματισμό.
Ο αναλφαβητισμός στη νέα του μορφή δεν είναι ένα παλιό φαινόμενο που επέστρεψε, αλλά μια καινούρια πρόκληση που απαιτεί τη συλλογική μας προσοχή. Η παιδεία δε μπορεί πλέον να περιορίζεται στη μετάδοση πληροφοριών· οφείλει να καλλιεργεί ανθρώπους με κρίση, φωνή και όραμα. Αν θέλουμε μια κοινωνία ζωντανή, δημοκρατική και ανθεκτική, πρέπει να επενδύσουμε στη μόρφωση ως δικαίωμα, ως εμπειρία και ως εργαλείο ελευθερίας. Γιατί τελικά, ο αληθινός εγγραμματισμός δε μετριέται με πτυχία, αλλά με την ικανότητα να καταλαβαίνεις τον κόσμο και να τον αλλάζεις προς το καλύτερο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- «Παλαιός» και «σύγχρονος» ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΣ, schoolpress.sch.gr, διαθέσιμο εδώ
